JOIN OUR WHATSAPP GROUP. CLICK HERE

Poetry: Tsima Ra Vutlhokovetseri Xitsonga Grade 12: Mind the Gap Guide pdf download

XITSONGA Tsima ra vutlhokovetseri GRADE MIND THE GAP! 12

 

Poetry: Tsima Ra Vutlhokovetseri Xitsonga Grade 12: Mind the Gap Guide pdf download Matsie Angelina Motshekga, MP Minister of Basic Education The Department of Basic Education remains steadfastly committed to innovative strategies aimed at enhancing learner attainment. Consistent with the government’s commitment in promoting the indigenous languages that form the tapestry of our democratic landscape, this Mind the Gap Self study guide is a concrete demonstration of this commitment. African Home Languages focusing on the novel genre at this stage. Not only does the study guide incorporate the African languages, but it also incorporates South African Sign Language Home Language, Afrikaans Home Language and English First Additional Language. The Mind the Gap Literature Self Study Guide is responding to the broader sectoral reading challenges that the country is experiencing. It seeks to strengthen the following strands of the National Reading Sector Plan: Teacher Development and Support; Direct Learner Support; and Provisioning and Utilisation of the Learning and Teaching Support Materials. Its interactive nature will make it easier for both teachers and learners to read, to learn or study. It is hoped that through this Study Guide, the reading and learning outcomes will be achieved. and examples of the types of questions as a learner you may expect to be asked in an examination, are included in this study guide. In responses forms part of the study guide package. The study guide is designed to appeal to any learner offering Grade 12, whether as a part-time or a full-time candidate. Educators in the Every learner is a national asset, all you need now is to put in the hours required to prepare for the examinations and excel! We wish each and every one of you good luck and success. Ministerial Foreword MRS AM MOTSHEKGA, MP MINISTER DATE: 14 NOVEMBER 2019

 

This content may not be sold or used for commercial purposes. Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS) Grade 12 Xitsonga Home Language Mind the Gap study guide for the Poetry: Tsima ra vutlhokovetseri by MJ Baloyi, E Chauke; MJ Chauke and MA Khosa, Mahun This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence. You can use, modify, upload, download, and share content, but you must acknowledge the Department of Basic Education, the authors and contributors. If you make any changes to the content you must send the changes to the Department of Basic Education. This content may not be sold or used for commercial purposes. For more information about the terms of the license please see: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/. Copyright © Department of Basic Education 2019 222 Struben Street, Pretoria, South Africa Contact person: Ms C. Weston Email: [email protected] Tel: (012) 357 4183 http://www.education.gov.za Call Centre: 0800202933 Acknowledgements The extracts from the Poetry in this study guide are from Tsima ra vutlhokovetseri by MJ Baloyi, E Chauke; MJ Chauke and MA Khosa, Mahun Mind the Gap Team Senior Project Leaders: Dr S. Malapile, Ms C Weston Production co-ordinators: B. Monyaki, B. Ras, M. Phonela, M. Nematangari Authors: T. Sono, R. Baloyi; S. Mbetse, W.O Nhubunga, M. Mathonsi, R. Shikwambane Designer: Page82 Media Onsite writers’ workshop support: J. Mphidi, V. Magelegeda, P. Hlabiwa, R. Maboye, N. Malope

 

1 XITSONGA GRADE 12 MIND THE GAP Tsima ra vutlhokovetseri Xitsonga Grade 12 Mind The Gap-Tsima Ra Vutlhokovetseri ISBN 978-1-4315-3403-6

 

2 VATSARI NA VATUMBULUXI VA XILETELO LEXI 1. Baloyi Famandha Reckson 2. Mathonsi Mbhazima Thomas 3. Mbatse Stanley Arthur 4. Nhubunga William Olaph 5. Shikwmbane Ranee Wendy 6. Sono Elizabeth Tsakani 7. Usinga Marinkie Mmaditaba

 

3 NONGONOKO WA VUNDZENI 1. Xewani mudyondzi wa Giredi ya 12 2. Matirhiselo ya xiletelo lexi 3. Switsundzuxo swa 7 swa mahlayelo 4. Hi siku ro tsala xikambelo 5. Nkatsakanyo wa papila ra 2 ra Xitsonga Ririmi ra le Kaya o Switsundzuxo o Tafula ra nongonoko 6. Switsundzuxo swa mahlamulelo ya papila ra vumbirhi hi ku angarhela eka mudyondzi wa Giredi ya 12 Xana vakoreketi va langutela yini? 7. Nkatsakanyo 7.1 Vito ra tsalwa 7.2 Tinhlamuselo ta minongoti eka vutlhokovetseri XIYENGE XA A SWITLHOKOVETSELO SWA NDZAWULELO Xitlhokovetselo xa 1: Phurofesa Dokodela H.W.E Ntsanwisi 1.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 1.2 Nkongomelo 1.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 1.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 1.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 1.6 Migingiriko 1.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 1.6.2 Swivutiso swa ximbangu 1.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 2: Makumaswivupfile 2.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 2.2 Nkongomelo 2.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 2.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 2.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 2.6 Migingiriko 2.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 2.6.2 Swivutiso swa ximbangu 2.6.3 Tinhlamulo

 

4 Xitlhokovetselo xa 3: Kasi wena u yimile kwihi? 3.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 3.2 Nkongomelo 3.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 3.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 3.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 3.6 Migingiriko 3.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 3.6.2 Swivutiso swa ximbangu 3.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 4: Hi lo yini hina? 4.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 4.2 Nkongomelo 4.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 4.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 4.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 4.6 Migingiriko 4.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 4.6.2 Swivutiso swa ximbangu 4.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 5: Mbilu ya wena i lwandle 5.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 5.2 Nkongomelo 5.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 5.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 5.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 5.6 Migingiriko 5.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 5.6.2 Swivutiso swa ximbangu 5.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 6: Va govha xitafu 6.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 6.2 Nkongomelo 6.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 6.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 6.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 6.6 Migingiriko 6.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 6.6.2 Swivutiso swa ximbangu 6.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 7: I mavala man’we 7.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 7.2 Nkongomelo 7.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika

 

5 7.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 7.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 7.6 Migingiriko 7.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 7.6.2 Swivutiso swa ximbangu 7.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 8: Swi onhakile 8.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 8.2 Nkongomelo 8.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 8.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 8.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 8.6 Migingiriko 8.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 8.6.2 Swivutiso swa ximbangu 8.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 9: Mihlolo a yi dyiwi 9.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 9.2 Nkongomelo 9.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 9.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 9.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 9.6 Migingiriko 9.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 9.6.2 Swivutiso swa ximbangu 9.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 10: Wa ha swi tsundzuka xana? 10.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 10.2 Nkongomelo 10.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 10.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 10.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 10.6 Migingiriko 10.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 10.6.2 Swivutiso swa ximbangu 10.6.3 Tinhlamulo Xitlhokovetselo xa 11: Vutswari bya vuphukuphuku 11.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 11.2 Nkongomelo 11.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 11.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 11.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 11.6 Migingiriko 11.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 11.6.2 Swivutiso swa ximbangu 11.6.3 Tinhlamulo

 

6 Xitlhokovetselo xa 12: Rifu 12.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo 12.2 Nkongomelo 12.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika 12.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo 12.5 Tithekiniki leti tirhisiweke 12.6 Migingiriko 12.6.1 Xivutiso xa xitsalwana 12.6.2 Swivutiso swa ximbangu 12.6.3 Tinhlamulo XIYENGE XA B XIKOMBISO XA MAHLAWULELO YA SWIVUTISO SWA XIYENGE XA A (VUTLHOKOVETSERI)

 

7 MANGHENELO Xewani mudyondzi wa Giredi ya 12 Xiletelo lexi xa Mind the Gap xi ta ku pfuna ku tilulamisela swikambelwana na swikambelo swa matsalwa (Papila ra 2) ya Giredi ya 12 ya Xitsonga Ririmi ra le Kaya. Papila ra 2 ri na tinxaka leti landzelaka ta matsalwa: Vutlhokovetseri, Novhele, Mfuwo wa rixaka na Ntlangu. Mind the Gap leyi yi kongomisiwile eka Vutlhokovetseri, ku nga tsalwa ra Tsima ra vutlhokovetseri, leri tsariweke hi nhlengelo wa vatsari. Matirhiselo ya xiletelo lexi. • Eka xiletelo lexi u nyikiwa swihlawulekisi swo hambanahambana swa switlhokovetselo. • U nyikiwa xikombiso xa tafula ra nongonoko wa vundzeni laha ku longoloxiweke swivutiso na tinxaka hinkwato ta matsalwa leti u faneleke ku hlawula eka tona; switsundzuxo leswi u faneleke ku swi tekela enhlokweni hi ku angarhela loko u hlamula Papila ra 2 na swona swi longoloxiwile. • U nyikiwa nhlamuselo ya xitlhokovetselo xin’wana na xin’wana. • U nyikiwa nkongomelo wa xitlhokovetselo xin’wana na xin’wana. • U nyikiwa tinhlamuselo ta marito yo tika. • Xitlhokovetselo xin’wana na xin’wana xi xopaxopiwile. • U nyikiwa tithekiniki leti tirhisiweke eka switlhokovetselo hinkwaswo. • U nyikiwa swikombiso swa swivutiso na tinhlamulo ta xitlhokovetselo xin’wana na xin’wana. • U nyikiwa swikombiso swa mahlawulelo ya swivutiso leswi heleleke na tinhlamulo ta xiyenge xa A. • Kambela matwisiselo ya wena ya xitlhokovetselo xin’wana na xin’wana hi ku endla migingiriko na ku tirhisa tinhlamulo leti nga kona ku koreketa ntirho wa wena.

 

8 Tirhisa xiletelo lexi tanihi buku yo tirhela. Endla tinotsi, dirowa swifaniso no komba timhaka ta nkoka. . Switsundzuxo swa 7 swa mahlayelo. 1. Ava ntirho wa wena ku ya hi swiphemu leswitsongo. Leswi swi ta pfuna leswaku miehleketo ya wena yi kota ku kongoma. Loko u ri karhi u hlaya, tinyike nkarhinyana wo wisa u nga si ya eka xiyenge xin’wana. 2. Vona leswaku u na switirhisiwa swa wena hinkwaswo u nga si sungula ku hlaya xiyenge xo karhi – tipensele, switsalo, swo fungha hi swona, buku yo tsalela tinotsi, na swin’wana na swin’wana. 3. Tshunxeka, leswi swi ta pfuna leswaku u twisisa leswi u swi hlayaka. 4. U ta twisisa hi ku olova loko u tirhisa mihlovo na swifaniso swo hambanahambana. Ringeta ku swi tirhisa hilaha u swi kotaka hakona. 5. Ku vuyelela swi pfuna ngopfu ku kota ku tsundzuka leswi u faneleke ku swi dyondza. Tshama u vuyelela leswi u swi hlayaka ku fikela loko u kota ku swi tsundzuka hi ku olova. 6. Kombela munhu un’wana leswaku a ku yingisela loko u ri karhi u n’wi dyondzisa leswi u swi hlayeke. I swa nkoka ku hlayela ehenhla tinotsi ta wena to pfuxeta hi tona. 7. Ku hlayela xikambelo swi fana na ku endla vutiolori, swi lava ku va u tilulamiserile emiehleketweni na le mirini. Ringeta switsundzuxo leswi: easier.

 

9 Hi siku ro tsala xikambelo 1. U fanele ku vona leswaku u na switirhisiwa hinkwaswo ku fana na switsalo leswi tsalaka kahle, tipensele leti vatliweke, rhaba na xo vatla tipensele ha xona. Tana na buku/khadi ya/ra wena ya/ra vutitivisi na papila ra mpfumelelo wa le xikambelweni. U fanele ku fika laha ku tsaleriwaka kona ka ha sale awara xikambelo xi nga si sungula. 2. Rhanga hi ku ya exiyindlwanini u nga si nghena eka kamara ro tsalela eka rona. A wu fanelangi ku heta nkarhi wa wena wo tsala hi ku tshamela ku ya exiyindlwanini. 3. Tirhisa timinete ta khume u hlaya swiletelo swa xikambelo hi vukheta na vuxiyaxiya. Hlaya xiphemu xin’wana na xin’wana hi vukheta ku endlela leswaku u kota ku xi twisisa swinene. 4. Ava xivutiso hi swiphemu leswaku u kota ku twisisa leswi swi vutisiwaka hi vuenti. Loko wo ka u nga hlamuli kahle xivutiso, u ta lahlekeriwa hi timaraka. Xiya marito lama khomeke mongo wa xivutiso leswaku u ta tiva leswi u faneleke ku xi hlamurisa xiswona. 5. Tekela nkarhi wa wena enhlokweni. Sungula hi ku hlamula swivutiso leswi u swi tivaka kahle. Xiya timaraka leti xivutiso xin’wana na xin’wana xi averiweke tona leswaku u ta kota ku tsala vuxokoxoko hi ku landza timaraka ta kona. 6. Tshama u rhurile emoyeni hambiloko ekusunguleni xivutiso xi vonaka xi tika. Hi ku ya ka nkarhi xi ta hlangana na swin’wana leswi u nga swi fikelela. Loko u tsandzeka ku hlamula xivutiso u fanele ku hundzela emahlweni u hlamula swivutiso swin’wana. Loko nkarhi wa ha ku pfumelela u ta tlhelela eka swivutiso leswi swi ku tsandzeke. Ringeta hi matimba leswaku u hlamula swivutiso swo hlaya hilaha u swi kotaka hakona. 7. Tekela enhlokweni ku tsala swi vonaka leswaku vakoroketi va kota ku hlaya tinhlamulo ta wena hi ku olova.

 

10 NKATSAKANYO WA PAPILA RA 2 RA XITSONGA RIRIMI RA LE KAYA: Lemuka: Lexi i xikombiso xa switsundzuxo leswi kumekaka eka papila ra vumbirhi (P2) ra xikambelo. SWITSUNDZUXO 1. Rhanga u hlaya switsundzuxo u nga si sungula ku hlamula swivutiso. 2. U nga ringeti ku hlaya phepha ra swivutiso hinkwaro. Xiya tafula ra nongonoko wa vundzeni leri nga eka pheji ya 4 u ri karhi u fungha nhlayo ya swivutiso leswi vutisiweke eka matsalwa lama u ma dyondzeke nan’waka. Endzhaku ka sweswo hlaya swivutiso u ri karhi u hlawula leswi u nga ta swi hlamula. 3. Papila leri ri na SWIYENGE SWINHARHU: XIYENGE XA A: Vutlhokovetseri (30) XIYENGE XA B: Novhele/Mfuwo wa rixaka (25) XIYENGE XA C: Ntlangu (25) 4. Hlamula NTLHANU wa swivutiso ntsena, SWINHARHU eka XIYENGE XA A, XIN’WE eka XIYENGE XA B na XIN’WE eka XIYENGE XA C hi mukhuva lowu: XIYENGE XA A: VUTLHOKOVETSERI SWITLHOKOVETSELO SWA NDZAWULELO: Hlamula swivutiso SWIMBIRHI. XITLHOKOVETSELO XO KA XI NGA RI XA NDZAWULELO: Swa boha leswaku u xi hlamula. XIYENGE XA B: NOVHELE/MFUWO WA RIXAKA: Hlamula xivutiso XIN’WE. XIYENGE XA C: NTLANGU: Hlamula xivutiso XIN’WE. 5. MAHLAWULELO YA SWIVUTISO EKA SWIYENGE SWA B: NOVHELE/MFUWO WA RIXAKA NA C: NTLANGU. • Hlamula NTSENA swivutiso swa novhele/mfuwo wa rixaka na ntlangu lowu u wu dyondzeke. Loko u hlamula xivutiso xa NOVHELE u nga hlamuli xa MFUWO WA RIXAKA, loko u hlamula xa MFUWO WA RIXAKA u nga hlamuli xa NOVHELE. • Hlamula XIVUTISO XIN’WE xa XITSALWANA na XIN’WE xa XIMBANGU. Loko u hlamula xivutiso xa xitsalwana eka XIYENGE XA B, u fanele ku hlamula xa ximbangu eka XIYENGE XA C. Loko u hlamula xivutiso xa ximbangu eka XIYENGE XA B, u fanele ku hlamula xa xitsalwana eka XIYENGE XA C. Tirhisa tafula ra nongonoko wo tikamba leri nga eka pheji ya 5 ku vona loko u hlawurile swivutiso hi mfanelo. 6. VULEHI BYA TINHLAMULO • Swivutiso swa xitsalwana eka vutlhokovetseri swi fanele swi hlamuriwa hi marito ya 250-300. • Swivutiso swa xitsalwana eka swiyenge swa novhele/mfuwo wa rixaka na ntlangu swi fanele swi hlamuriwa hi marito ya kwalomu ka 400-450. • Vulehi bya tinhlamulo eka swivutiso swa ximbangu byi ta lawuriwa hi ntsengo wa timaraka. Vakamberiwa va fanele ku hlamula hi ku kongoma na hi nkhaqato. 7. Landzelela SWILERISO leswi nga ekusunguleni ka XIYENGE XIN’WANA na XIN’WANA hi mfanelo.

 

11 8. Nombora tinhlamulo ta wena ku ya hilaha swivutiso swi nomboriweke hakona eka phepha ra swivutiso. 9. Sungula XIYENGE XIN’WANA na XIN’WANA eka pheji YINTSHWA. 10. Mpimanyeto wa matirhiselo ya nkarhi: XIYENGE XA A: Timinete ta 40 XIYENGE XA B: Timinete ta 55 XIYENGE XA C: Timinete ta 55 11. Tsala swi basa no vonaka.

 

12 XIKOMBISO XA TAFULA RA NONGONOKO WA VUNDZENI Nongonoko lowu wu ta pfuna wena mukamberiwa ku hlawula swivutiso leswi u lavaka ku hlamula swona handle ko hlaya phepha ra swivutiso hinkwaro. Tsundzuka: Ku na switlhokovetselo swa ndzawulelo swa 12. Switlhokovetselo leswi nga eka tafula leri ko va xikombiso ntsena. XIYENGE XA A: VUTLHOKOVETSERI Switlhokovetselo swa ndzawulelo: Hlamula switlhokovetselo swin’wana na swin’wana SWIMBIRHI ntsena. Tsima ra Vutlhokovetseri NOMBORO YA XIVUTISO MUXAKA WA XIVUTISO TIMARAKA NOMBORO YA PHEJI 1. Swi onhakile Xitsalwana 10 2. Wa ha swi tsundzuka xana? Ximbangu 10 3. Makumaswivupfile Ximbangu 10 4. Mbilu ya wena i lwandle Ximbangu 10 NA Xitlhokovetselo xo ka xi nga ri xa ndzawulelo: Swa boha leswaku u xi hlamula. Mavonelakule 5. Mbulwa Ximbangu 10 LEMUKA LESWI: Hlamula xivutiso XIN’WE xa XITSALWANA na XIN’WE xa XIMBANGU. Loko u hlamula xivutiso xa xitsalwana eka XIYENGE xa B, u languteriwa ku hlamula xa ximbangu eka XIYENGE xa C. Loko u hlamula xivutiso xa ximbangu eka XIYENGE xa B, u languteriwa ku hlamula xa xitsalwana eka XIYENGE xa C. Eka XIYENGE xa B na XIYENGE xa C, hlamula xivutiso XIN’WE ntsena eka XIYENGE xin’wana na xin’wana. XIYENGE XA B: NOVHELE/MFUWO WA RIXAKA NOVHELE Hlamula xivutiso XIN’WE. 6. Mulunguntima Xitsalwana 25 7. Mulunguntima Ximbangu 25 8. Mibya ya nyekanyeka Xitsalwana 25 9.Mibya ya nyekanyeka Ximbangu 25 10. Ximitantsengele Xitsalwana 25 11. Ximitantsengele Ximbangu 25 KUMBE MFUWO WA RIXAKA Hlamula xivutiso XIN’WE. 12. Rivomba ra Vutsonga Xitsalwana 25 13. Rivomba ra Vutsonga Ximbangu 25 XIYENGE XA C: NTLANGU Hlamula xivutiso XIN’WE. 14. Hlamba vunwa nandzuwe Xitsalwana 25 15. Hlamba vunwa nandzuwe Ximbangu 25

 

13 16. Vukosi i mberha Xitsalwana 25 17. Vukosi i mberha Ximbangu 25 18. Xivoni xa vutomi Xitsalwana 25 19. Xivoni xa vutomi Ximbangu 25 20. Vadyondzi Va Namuntlha Xitsalwana 25 21. Vadyondzi Va Namuntlha Ximbangu 25 LEMUKA LESWI: Eka SWIYENGE SWA B na C, hlamula xivutiso XIN’WE xa xitsalwana na XIN’WE xa ximbangu. A wu fanelangi ku hlamula SWIMBIRHI swa xitsalwana kumbe SWIMBIRHI swa ximbangu. SWITSUNDZUXO SWA MAHLAMULELO YA PAPILA RA VUMBIRHI HI KU ANGARHELA EKA MUDYONDZI WA GIREDI YA 12 ü U fanele ku landzelela switsundzuxo leswi u nyikiweke swona leswaku u papalata ku hlawula swivutiso hindlela yo hoxeka. ü Eka XIYENGE XA A, hlawula swivutiso swinharhu, hileswaku swimbirhi swa ndzawulelo na xin’we xo ka xi nga ri xa ndzawulelo, laha xin’wana na xin’wana xi nga na timaraka ta khume (10). ü Xitsundzuxo lexi nyikiwaka eka switlhokovetselo swa ndzawulelo i xa leswaku u fanele ku hlawula swivutiso swin’wana na swin’wana swimbirhi ehenhla ka mune leswi u vaka u nyikiwile swona, kutani u hlamula na xin’we xo ka xi nga ri xa ndzawulelo, lexi nga xivutiso xa 5 (xa boha leswaku u xi hlamula). Loko u landzelerile hi mfanelo xitsundzuxo lexi emakumu u fanele ku va u hlawurile swivutiso swinharhu ehenhla ka swa ntlhanu leswi nyikiweke eka XIYENGE XA A. ü Hi xitalo van’wana va n’wina a va landzeleli maendlelo lawa, van’wana va teka swinharhu ehenhla ka mune swa ndzawulelo, kutani VA NGA TEKI lexo ka xi nga ri xa ndzawulelo. Loko wo swi endlisa xileswi swi ta endla leswaku vakoreketi va koreketa swivutiso swimbirhi ntsena leswo sungula, kutani lexavunharhu va xi dlaya. ü Emakumu swi vula leswaku eka XIYENGE XA A u ta va u tirhele timaraka ta makumembirhi (20) ematshan’weni ya makumenharhu (30). ü Eka XIYENGE XA B (Novhele/Mfuwo wa rixaka) u fanele ku hlawula xivutiso xin’we xa muxaka wa xitsalwana kumbe xin’we xa muxaka wa ximbangu. Loko u hlawurile xivutiso xa Novhele a wu hlawuli xa Mfuwo wa rixaka. ü U fanele ku tirhisa maendlelo lawa na le ka XIYENGE XA C. ü Van’wana va n’wina va hlawula leswi vona va tsakelaka swona, va nga landzeleli swileriso leswi nyikiweke ekusunguleni ka xiyenge xin’wana na xin’wana; kutani wena u fanele ku papalata maendlelo lawa. ü U nga hlawuli swa ximbangu hi swimbirhi eka XIYENGE XA B na C naswona u nga hlawuli swa muxaka wa xitsalwana ntsena. ü Loko wo swi endlisa xileswi, vakoreketi va ta koreketa xivutiso xin’we ntsena eka XIYENGE XA B, kutani lexi landzelaka eka XIYENGE XA C loko ku ri ku i xa xitsalwana ku fana na xa xitsalwana lexi hlawuriweke eka XIYENGE XA B, kumbe xa ximbangu ku fana na xa ximbangu lexi hlawuriweke eka XIYENGE XA B, va vekela mfungho wa xihambano (X) eximatsini laha xivutiso xa le ka XIYENGE XA C xi sungulaka kona na le xineneni laha xi helelaka kona, va tlhela va tshikelela hi ku tsala hi ririmi ra Xinghezi eka tindhawu toleto va ku: WRONG CHOICE. ü Mfungho lowu wa xihambano (X) wu tlhela wu vekeriwa na laha a ku fanele ku tsariwa timaraka. Hindlela leyi vakoreketi va va va vula swona leswaku xivutiso va xi vonile eka XIYENGE XA C kambe mahlawulelo a hi wona.

 

14 ü Leswi swi vula leswaku eka XIYENGE XA C u ta kuma tandza (0) ehenhla ka timaraka ta makumembirhintlhanu (25). ü Van’wana va teka swivutiso hinkwaswo eka XIYENGE XA B na hinkwaswo eka XIYENGE XA C. Hileswaku va teka xa xitsalwana na xa ximbangu eka XIYENGE XA B na le ka XIYENGE XA C. ü Loko ku koreketiwa swi vula leswaku ku ta dlayiwa (khanseriwa) xivutiso xa vumbirhi eka swiyenge hiswimbirhi, leswi vulaka leswaku loko eka swiyenge hiswimbirhi wo va u sungurile hi swivutiso swa muxaka wa xitsalwana, ku ta dlayiwa swivutiso hiswimbirhi swa muxaka wa ximbangu. Loko wo va u sungurile hi swivutiso swa muxaka wa ximbangu, ku ta dlayiwa swivutiso hiswimbirhi swa muxaka wa xitsalwana eka swiyenge hiswimbirhi. ü Leswi swi vula leswaku mahlawulelo ya wena ma ta va ma hoxekile hikuva eka swiyenge hiswimbirhi ku ta va ku sale muxaka wun’we wa swivutiso, swa xitsalwana kumbe swa ximbangu. ü Loko mahlawulelo ma ri hindlela leyi swi vula leswaku ku ta koreketiwa xivutiso xin’we ntsena lexi nga eka XIYENGE XA B, lexi xi nga eka XIYENGE XA C xi ta vekeriwa mfungho wa xihambano (X). ü Swivutiso swa XIYENGE XA B na C swi na timaraka ta makumembirhintlhanu (25) hi xin’we. Loko u hlawurile kahle u ta va u hlamule swivutiso swa timaraka ta makumentlhanu (50), kasi loko u nga hlawulangi hi mfanelo u ta va u hlamurile swivutiso swa timaraka ta makumembirhintlhanu (25) ehenhla ka makumentlhanu (50) hikuva lexin’wana xivutiso a xi nge koreketiwi. ü Timaraka hinkwato leti u faneleke ku va u tsarile ehenhla ka tona ta papila hinkwaro i makumenhungu (80). Hileswaku eka XIYENGE XA A i timaraka ta makumembirhi (20) ta switlhokovetselo swa ndzawulelo na khume (10) ta xitlhokovetselo xo ka xi nga ri xa ndzawulelo, leswi endlaka timaraka ta makumenharhu (30). XIYENGE XA B na C swi na timaraka ta makumembirhintlhanu (25) hi xin’we, kutani swi endla makumentlhanu (50), loko swi hlangana na swa XIYENGE XA A swi endla timaraka ta makumenhungu (80). ü I swa nkoka ku va u hlawula swivutiso ku ya hi swiletelo na switsundzuxo leswi u vaka u nyikiwile swona, ku nga ri hi leswi wena u tsakelaka kumbe ku rhandza swona. ü Fomo yo tikamba loko u hlamurile swivutiso leswi faneleke leyi kumekaka eka papila ra swivutiso yi fanele ku tirhisiwa. ü Hlela no hlayisisa ntirho wa wena loko u hetile ku tsala leswaku u ta kota ku lulamisa swihoxo leswi nga vaka swi ri kona.

 

15 XANA VAKOREKETI VA LANGUTELA YINI? Vakoreketi va kambela tinhlamulo ta wena ta swivutiso va voyamerile eka leswi landzelaka: • Vuswikoti bya wena byo hlamula swivutiso swo kongoma swo fana na ku tshaha mintila yo karhi na ku hlamula ehenhla ka swivutiso swa nhlawulonyingi. • Vuswikoti bya wena eka swivutiso leswi lavaka mbuyetelo wa mhaka eka xitlhokovetselo. U nga ha vutisiwa ku endla nkomiso wa timhakankulu kumbe ku vula ku fanana kumbe ku hambana eka leswi ku tlhokovetseriwaka hi swona. • Vuswikoti bya wena byo humesa mhaka yo tumbela eka xitlhokovetselo. Leswi swi vuriwa swivutiso leswi lavaka minkumbetelo no teka swiboho. Leswi swi nga katsa ku hlamusela ndlela leyi swigaririmi swi ku pfunetaka ku twisisa xitlhokovetselo hayona. • Vuswikoti bya wena byo khumba mhaka yo ahlula kumbe ku hlela swiyenge swo karhi swa xitlhokovetselo. Lawa maendlelo ya vuriwa yo pima nkoka. U nga ha vutisiwa loko u pfumelelana kumbe ku alana na mhaka yo karhi u tlhela u seketela. • Vuswikoti bya wena byo angula ehenhla ka swivutiso leswi lavaka ku komba ntsakelo. U nga ha vutisiwa matitwelo ya wena ehenhla ka xitlhokovetselo xo karhi, leswi a wu ta swi endla loko u ri wena eka xiyimo xo fana na lexi. U nga ha komberiwa ku nyika switsundzuxo ehenhla ka mhaka yo karhi. • Vuswikoti bya wena byo hlamula swivutiso swa xitsalwana hi ku kongomisa eka xivutiso lexi vutisiweke, ku nga ri ku rungula xitlhokovetselo hinkwaxo. • Vuswikoti bya wena byo hlamula hi xivumbeko xa ndzimana, ku nga ri xo xaxameta timhakankulu.

 

16 NKATSAKANYO Xiletelo lexi xi kongomisiwile eka tsalwa ra vutlhokovetseri ra Tsima ra vutlhokovetseri, leri tsariweke hi nhlengelo wa vatsari lava landzelaka: Dr MJ Baloyi, HT Chauke, MA Khosa, MT Mahuntsi, HG Makhubele, ME Mhinga, KJ Ngobeni na NW Phakula. 1. Matimu ya vatsari Tanihileswi vatsari lava va tlulaka un’we, matimu ya vona a ma nge tsariwi kambe ma nga hlayiwa kunene endzeni ka tsalwa. 2. Vito ra tsalwa Tsima ra vutlhokovetseri: Vito leri ri hlamusela leswaku a ku tsalangi mutsari un’we kambe vatsari vo tlula un’we va ri hlengerile leswaku tsalwa leri ri va kona. TINHLAMUSELO TA MINONGOTI EKA VUTLHOKOVETSERI 1. Nhlamuselo ya vutlhokovetseri Vutlhokovetseri i xitshuriwa xo koma lexi vumbiweke hi tindzimana ta mintila leyi khomekaka, leyi tumbuluxiweke hi xitayili na tithekiniki leswi paluxaka vutshila bya matirhiselo ya ririmi hindlela yo ka yi nga tolovelekangi kambe swi ri na matimba yo humelerisa mphofulo wa mabibi ya mbilu. 2. Tinxaka ta switlhokovetselo Hi ku angarhela, vutlhokovetseri byi tumbulukile tanihi tinsimu. Eka rixaka ra Vatsonga ku na tinsimu ta swigodo, to mbuwetela, ta nkosi, to ndhundhuzela na tin’wana. Nxaxameto wa marito lama vumbaka swivulwahava na swivulwa swo karhi wu hetelela wu vumbile vutlhokovetseri byo karhi. Tanihiloko ririmi ri fuwisiwa hi tindzimi tin’wana, ririmi ra Xitsonga na rona ri pfa ri tekelela eka tindzimi tin’wana leti se ti hluvukeke. Hikwalaho, mavito ya tinxaka ta switlhokovetselo lama tirhisiweke eka tsalwa leri ya vumbiwile hindlela yo lomba. Eka tsalwa leri ku tirhisiwile tinxaka leti landzelaka ta switlhokovetselo: 2.1. Baladi Baladi i muxaka wa vutlhokovetseri lebyi tekaka xivumbeko xa risimu leri rungulaka xitori xo karhi hindlela yo koma no tsundzukeka hi ku olova. Switlhokovetselo swa muxaka lowu swi tala ku vumbiwa hi tindzimana ta mintila ya mune kumbe tsevu naswona swi tala ku vulavula hi matitwelo yo karhi hi tlhelo ra rirhandzu. Xikombiso xa muxaka lowu i xitlhokovetaselo xa ‘Wa ha swi tsundzuka xana?’

 

17 2.2. Liriki Liriki i muxaka wa vutlhokovetseri laha mutlhokovetseri a phofulaka matitwelo kumbe mavonelo ya yena eka mhaka yo karhi, ngopfungopfu leyi a yi tokoteke evuton’wini bya yena. Xin’wana xa swikombiso xa switlhokovetselo swa muxaka lowu i xitlhokovetselo xa ‘Mihlolo a yi dyiwi’ laha mutlhokovetseri a paluxaka matitwelo ya yena hi mukhuva lowu vahlampfa va xanisiwaka hi wona laha tikweni. 2.3. Eleji Eleji i xitlhokovetselo xa xirilo laha mutlhokovetseri a rilaka munhu wo karhi loyi a hundzeke emisaveni kumbe ku kombisa matitwelo yo karhi lama tlhavaka mbilu mayelana na mhangu, ntungu kumbe khombo ro karhi leri khumbaka vutomi bya vanhu kumbe swivumbiwa swin’wana swa ntumbuluko. Eleji yi teka xivumbeko xin’wana na xin’wana kambe yi sungula hi marito yo kombisa gome kumbe ku hlundzuka ehenhla ka mhangu yo karhi. Xitlhokovetselo xa ‘Phurofesa Dokodela H.W.E. Ntsanwisi’ i xikombiso xa muxaka lowu wa switlhokovetselo. 2.4. Epiki Epiki i xitlhokovetselo xo leha lexi rungulaka xitori xo karhi xa matimu ya matimba na nsusumeto mayelana na mhaka yo karhi ya nkoka kumbe ku ndhundhuzela nhenha yo karhi mayelana na mintirho ya yona leyinene. Xitlhokovetselo xa ‘Phurofesa Dokodela H.W.E. Ntsanwisi’ i xikombiso xa muxaka lowu wa switlhokovetselo. 3. Ririmi ra vutlhokovetseri Ririmi ra vutlhokovetseri ri tala ku va leri ri tumbeleke hikuva a hi ririmi leri ri tirhisiwaka eka ku vulavula ka siku na siku. Vatlhokovetseri va pfumeleriwile ku tirhisa ririmi hi mukhuva lowu va wu rhandzaka handle ko landzelela milawu ya ntolovelo. Leswi swi vuriwa ku va va ri na layisense ya ririmi ra vutlhokovetseri (poetic licence). Ririmi ra vutlhokovetseri ri tala ku tirhisa marito lama tinhlamuselo ta wona ti nga tumbela, ku nga ri marito yo kongoma. Ririmi leri ro gega ri katsa swikhavisaririmi, swiaki swa ririmi, mimpfumawulo leyi nandzihisaka xitlhokovetselo na mahikahatelo lama pfunetaka ku hundzisa hungu hindlela yo koka rinoko ra vaamukeri. Hakanyingi ririmi ra vutlhokovetseri ri vumbiwa hi swigaririmi swo pimanisa na swo papalata tinhlamuselo ta ntolovelo. Xiya leswi landzelaka: 3.1. Swikhavisaririmi 3.1.1. Xigego: Xigaririmi lexi pimanisaka minchumu mimbirhi handle ko tirhisa marito yo pimanisa. Ko vuriwa ntsena leswaku nchumu wun’wana hi lowun’wana. Hambiswiritano, ku na xihlawulekisi xin’wana lexi kucetelaka mpimaniso wo tano. Xik: Eka xitlhokovetselo xa ‘Mbilu ya wena i lwandle’, mbilu ya wansati loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena yi pimanisiwa na lwandle hikuva lwandle ri teka swilo swo tala na yona mbilu ya wansati loyi yi amukela swilo swo tala. 3.1.2. Xihlambanyiso/Xipimaniso/Xifananiso: Xigaririmi lexi pimanisaka/fananisaka minchumu mimbirhi hi ku tirhisa marito yo pimanisa, marito yo fana na: onge, tanihi, swange, bya na man’wana. Xik: Eka xitlhokovetselo xa ‘Mihlolo a yi dyiwi’ ku na ntila lowu nge: ‘Emakaya ya vona a va mi khome bya tihosi,’ Laha ku pimanisiwa ndlela leyi vanhu lava ku tlhokovetseriwaka hi vona a va khomiwile hayona na hilaha tihosi ti khomiwaka hakona. Leswi swi vulaka leswaku a va xiximiwa ku fana na tihosi.

 

18 3.1.3. Vumunhuhati: Xigaririmi lexi eka xona nchumu lowu nga riki munhu, wu nyikiwaka swihlawulekisi swa munhu. Xik: Eka xitlhokovetselo xa ‘Rifu’, ntila lowu nge: ‘Khwiri raku i mana wa tiyinkho’, rifu ri nyikiwile swihlawulekisi swa munhu hi ku vuriwa leswaku ri na khwiri. 3.1.4. Xithathelo: Xigaririmi lexi hlamuselaka swilo swa ntolovelo hindlela yo hudzeleta xiyimo. Xik: Eka xitlhokovetselo xa ‘Swi onhakile’, ntila lowu nge: ‘Etikweni ku borile’ i xithathelo lexi hlamuselaka leswaku etikweni swilo swi onhakile hindlela yo hundzeleta. 3.1.5. Xisasi: Xigaririmi lexi eka xona ku tirhisiwaka rito ro amukeleka ku papalata ku tirhisa rito ro ka ri nga amukeleki kumbe leri pfatlanyaka timbilu. Xikombiso xa xisasi xi nga kumeka eka xitlhokovetselo xa ‘Vutswari bya vuphukuphuku’ eka ntila wa 2 lowu nge: ‘Futhi u kayakayile ni ndzhwalo kaye wa tin’hweti bi!’ 3.1.6. Xikhovolelo: Xigaririmi lexi tirhisiwaka ku vula leswi hi ntiyiso xi kanetanaka na swona. Xikombiso xa xikhovolelo xi nga kumeka eka xitlhokovetselo xa ‘Makumaswivupfile’ eka ntila wa 13 lowu nge: ‘I nkuzi ya ka murimisi yi ndlandlamuxaka swivala ka, handle ka ndhilivichi’ na le ka xitlhokovetselo xa ‘Hi lo yini hina?’ eka ntila wa 23 lowu nge: ‘Ku twala ntsena ku: ‘Ku katekile voko leri nyikaka.’ 3.1.7. Ximonyo: Xigaririmi lexi xi kanetanaka na ntiyiso wa mhaka hi xikongomelo xo hlekula kumbe ku koya. Xikombiso xa ximonyo xi nga kumeka eka xitlhokovetselo xa ‘Phurofesa Dokodela H.W.E. Ntsanwisi’ eka ntila wa 35 lowu nge: ‘Wena xidemokirasi u nga ndzi hlundzukeli loko ndzi phofula ta tolo, ndzo tshwa.’ 3.1.8. Xivuriso: Xikhavisaririmi lexi hlamuselaka mhaka hi xitalo ku tlula ririmi leri tirhisiwaka hi mani na mani. Xik: Eka xitlhokovetselo xa ‘Kasi wena u yimile kwihi?’ ntila wa 29 lowu nge: ‘… xinamu xi dlele nkwahle’, mutlhokovetseri u tirhisile xivuriso ku hlamusela leswaku ku hlwela ku endla nchumu wo karhi swi na switandzhaku swo biha. 3.1.9. Xivulavulelo: Xikhavisaririmi lexi vumbiwaka hi ku tirhisa xirhangi ‘ku’ kutani xi landzeriwa hi nsinya wa riendli na rivitinkulu. Xik: Eka xitlhokovetselo xa ‘Va govha xitafu’ ntila wa 13 lowu nge: ‘Loko se ti sungula ku hisa va pana sikisi,’ mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo lexi nge: ‘ku pana sikisi’, lexi vulaka ku baleka. 4. Xitayili xa mutlhokovetseri Xitayili xa mutlhokovetseri ku vuriwa mahlawulelo ya yena ya marito, matirhiselo ya ririmi xikan’we na mavumbelo ya yena ya mintila na tindzimana. 5. Mongo wa xitlhokovetselo Mongo wa xitlhokovetselo i nkomiso wa leswi xitlhokovetselo xi vulavulaka hi swona. Wu tsariwa hi ndzimana yin’we leyo koma naswona wu tsariwa hi ririmi ro kongoma. Hambiswiritano, mongo wu fanele ku katsa hinkwaswo leswi xitlhokovetselo xi vulavulaka hi swona. A wu fanelangi ku boxa swin’wana u siya swin’wana. Loko u ta kota ku kuma mongo wa xitlhokovetselo u fanele u xi hlayisisa leswaku u ta xi twisisa hi mfanelo.

 

19 6. Nkongomelo Nkongomelo i hungunkulu leri mutlhokovetseri a lavaka ku ri hundzisela eka vahlayi. Hakanyingi hungu leri ri dyondzisa vahlayi swo karhi mayelana na timhaka ta vutomi. Nkongomelo wu tala ku teka xivumbeko xa xivuriso kumbe xivulwa xin’we lexo koma. 7. Mbuyelelo wa marito na mimpfumawulo Hakanyingi vatlhokovetseri va tirhisa mbuyelelo wa marito na mimpfumawulo ku nandzihisa switlhokovetselo swa vona. Mimpfumawulo leyi va yi tirhisa hi tindlela leti landzelaka: 7.1. Mbuyelelo wa marito Mutlhokovetseri a nga vuyelela rito kumbe marito yo karhi hi xikongomelo xo tshikelela kumbe ku tiyisisa mhaka yo karhi. Xik: Eka xitlhokovetselo xa ‘Kasi wena u yimile kwihi?’ eka ndzimana ya vuntlhanu, mutlhokovetseri u vuyelerile marito lama nge: ‘Kasi wena u…’ 7.2. Mbuyelelo wa mimpfumawulo Eka switlhokovetselo leswi nga eka tsalwa ku na tinxaka leti landzelaka ta mbuyelelo wa mimpfumawulo: (a) Mbuyelelo wa mimpfumawulo yo hetelela ya marito eka mintila leyi landzelelanaka. Mbuyelelo lowu wu vuriwa yelaniso (rhyme). Xikombiso xa mbuyelelo lowu xi nga kumeka eka xitlhokovetselo xa ‘I mavala man’we’, ku nga mintila leyi landzelaka: Xikulu makwerhu i ku hanyisana, Xikulu n’wana manana i ku akisana, Xikulu wa ka hina i ku tiyiselana. (b) Mintila leyi landzelelanaka na yona yi vumbiwile hi mbuyelelo wa marito lama fanaka kumbe lama nga na mimpfumawulo yo fana. Mbuyelelo lowu wu humelerisa ncino (rhythm). Xin’wana xa swikombiso swa ncino xi kumeka eka xitlhokovetselo xa ‘Mbilu ya wena i lwandle’. Xiya mintila leyi landzelaka: Phela lwandle ri rhwala hinkwaswo, Phela lwandle ri amukela hinkwaswo, Phela lwandle ri susa mabadi. 8. Maencisi: Maencisi i marito lama tirhisiwaka ku encenyeta swo karhi. Vatlhokovetseri va tala ku tirhisa maencisi ku tiyisisa leswi humelelaka eka switlhokovetselo. 9. Mahlayelo na matwisiselo ya switlhokovetselo Loko u ta twisisa xitlhokovetselo a wu fanelangi ku hlaya kan’we ntsena u hundza. U fanele ku hlaya u tiyimiserile. Hikwalaho, u fanele ku landzelela magoza lama landzelaka: • Hlaya xitlhokovetselo kambirhi kumbe kanharhu. • Xi hlaye kan’we u ri karhi u xiyaxiya matirhiselo ya mutlhokovetseri ya ririmi. • Tlhela u xi hlaya u ri karhi u khwatihata hinkwaswo leswi swi vumbaka ririmi ra vutlhokovetseri.

 

20 • Tsala tinhlamuselo ta leswi u swi khwatihateke ku ya hi ririmi ra ntolovelo na ku ya hi xitlhokovetselo. • Vumba mongo wa xitlhokovetselo. • Nyika dyondzo ya xitlhokovetselo. U nga ha tirhisa xivuriso, xivulavulelo kumbe xivulwa lexi nga na nhlamuselo leyi enteke. 10. Vundzeni na mahlahluvelo ya xitlhokovetselo Ku hlahluva switlhokovetselo i vutshila bya ku kota ku landzelerisa tindlela leti mutlhokovetseri a ti tirhiseke ku vumba mongo wa xitlhokovetselo, kutani u paluxa mongo na dyondzo kumbe nkongomelo wa xona hindlela yo seketela. Loko u ta kota ku hlahluva xitlhokovetselo kahle u fanele ku tiva swigaririmi, swiaki swa ririmi, mimpfumawulo ya marito, mahikahatelo na matirhiselo ya swona eka vutlhokovetseri. 11. Ku lemukisa: Loko u vutisiwile leswaku u hlamusela leswi mutlhokovetseri a lemukisaka vahlayi swona hi xitlhokovetselo xo karhi, u nga hlanganisi ndzemukiso na dyondzo kumbe xitsundzuxo. Hlamula hindlela leyi landzelaka: Mutlhokovetseri u lemukisa vahlayi hi khombo leri nga vaka kona loko …/ Mutlhokovetseri u lemukisa vahlayi hi vubihi byo …/Mutlhokovetseri u lemukisa vahlayi hi vunene byo … sweswosweswo. XIYENGE XA A SWITLHOKOVETSELO SWA NDZAWULELO 1. PHUROFESA DOKODELA H.W.E. NTSAN’WISI – MJ Baloyi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 I mani Mutsonga loyi a nga wu twangiki ngulumelo wa mitirho yakwe? Hi vula ngulumelo ya ndlati ya vukorhokeri, Vukorhokeri etimbiteni ta dyondzo, vutsari, vurhangeri, … Hi ri a a swekiwile a chuluriwa etimbiteni letikulu ta vunyuperi bya dyondzo, Dyondzo yi kala yi ku: ‘Xikovela i hosi!’ Yunivhesiti ya Afrika-Dzonga yi n’wi an’wisa mati ya vutivixidzi a khula masi ya Kanana, Yunivhesiti ya Washington DC, le Hartford kwale Amerika yi n’wi peta exidziveni, Xidziva lexi a xi konya hi tingwenya ta vutivi byo vona na swa le mpfungwe, Empfungwe laha ku bvutameke swinyamazana swa vuxungu bya vutivixidzi ntsena, Xi nyokovela n’wana N’waRisenga, ku ya hakuta dyondzo! Ina, hi yena mabulandlela wa swikolo swa Shiluvane na Bokgaga, Vunhloko bya xikolo bya ha ri na xidzidzi, Ku nga ri lebya namuntlha byo tumbiwa kunene emakorhweni ya matshelwa, Matshelwa yo tilavela swa wona ntsena. Tinhloko ta swikolo hi hlaya vo tanihi Hudson William Edison Ntsan’wisi. Khale vukamberi bya swikolo bya ha julukeriwa, Bya ha dinga comana ra swikwembu swa ndzhundzha, Xi hlanganisa Timbalantshaveni, Zoutpansberg, Sibasa, … Xi ri karhi xi buluka ximoko xa dyondzo, Dyondzo yi kala yi nwelela na le ka leti nweke ndzondzo. Yunivhesiti ya Turfloop yi ba khwela yi tswiyota xinkakaka xa dyondzo, Xi ta kapuza vana lava tivikaka ndlala ya madambi ya nkalavutivi.

 

21 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Vuphurofesa bya Tindzimi ta xiAfrika i ntangha ya munhu? Masungi, Makomba Ndlela, swivulavulelo, vuxungu bya vutivi byi hlantiwa ephepheni ro basa paa! Lava mano va tsutsumela ku ya godyiwa ku kuma nsawuto eka timamba ta nhova. Yuropa na Amerika va n’wi tiva kahle n’wana N’waRisenga, Hi rihi ririmi leri a a tilumaluma eka rona? Kasi tihosi ta Vatsonga loko ti ya n’wi titivula le Turfloop a ti lo khohlwa? U nga ndzi voni nandzu wena Turfloop loko ndzi ku simula, Na wena mavito u lo fusa ka! Vuholobyenkulu bya Gazankulu, 1969, xihlawuhlawu xa ha ri bombo ra lavo basa, Ntsan’wisi a tluta xikepe xa ntima dzwii! Rendzo a ri kongoma eKanana Wena xidemokirasi u nga ndzi hlundzukeli loko ndzi phofula ta tolo, ndzo tshwa. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 Swimonyo sweswo loko mutirhelamfumo a sindzisiwa ku ya khula murhu wa dyondzo? Swisandzu sweswo loko Mutsonga a paluxeriwa vupolotiki bya vumundzuku? Swisolo sweswo loko u landzula ku sayinela vutshunxeki bya Gazankulu? Swona a byi ri vutshunxeki muni evuhlongeni bya maAfrika ya Afrika-Dzonga? Leswi a wu sundziwa ke, loyi a a ta va a ku pfarile a ta va a tekile xiboho muni? Xinyanyi xa riphume xi hi pfumate swinyingi, ‘Mitirho ya vulavula’ i phuphu ra vutiyimeri eka vukorhokerixidzi. Hi rihi siku leri dzunekaka, Exikarhi ka 11 Mawuwana 1920 na 23 Nyenyankulu 1993? Mina ndzi ri xidemokirasi a xi ta va xi ku amukerile tanihi mabulandhlela wa dyondzo ya xidemokirasi. U nga ndzi hlunameli wena xidemokirasi hikuva wena a wu na nandzu, Futhi wena u tile na swilo swo tala leswo saseka, Hi lo kumeka ha ha xipile hi malanga ya nkalavutivi, Ha ho gugurhuteka na namuntlha. Tetee, rhula Majeje; tiwisele hikuva ya wena u khatsile ndzima, khatsa! Ingi hi nga va na mano yo arhavela exihlobyeni xaku, Hi va swidyondzeki leswi nga biki matsanya, Swidyondzeki leswi nga tilaveliki swa swona ntsena, Swidyondzeki leswi hisekelaka ku vumba vun’we erixakeni, Swi nga khathaleki ku ri mani u thwasile eyunivhesiti yihi. Swona! 1.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi matimu na mintirho ya khale ka murhangeri wa Gazankulu yena Phurofesa Dokodela H.W.E. Ntsanwisi laha a ndhundhuzeriwaka na ku khensa mintirho leyi a yi endleke eka rixaka ra Vatsonga. 1.2 Nkongomelo Nkoka wa dyondzo na ku tirhela rixaka hi ku hetiseka.

 

22 1.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika MARITO TINHLAMUSELO Ngulumelo Mpfumawulo wo vuyelela lowu twalaka wu huma ekule. Ndlati Langavi kumbe ndzilo lowu vonakaka loko tilo ri hatima. Mafi Masi lama humaka emaveleni ya munhu wa xisati. Xidziva Ndhawu yo enta enambyeni laha mati ma nga hlengeletana kona. Mpfungwe Ndhawu yo tumbela endlwini laha ku tumbetiwaka swilo kona. Tumbiwa Ku va na nhlengeletano ya le xihundleni hi xikongomelo xo lava ku twisa munhu un’wana ku vava. Matshelwa Vanhu vo tsandzeka ku cina. Kapuza Ku dyisa munhu swakudya swo fana na mukapu. Xinkankanka Xiharhi xo yelana na yingwe xa rivilo swinene. Tilumaluma Ku ka u nga swi tivi leswi u vulavulaka swona. Nsawuto Ku va u tlhaveriwile murhi leswaku u nga khomiwi hi mavabyi. Murhu Muthotho wa nyama. Simula Ku vitana munhu hi vito ra vuhlangi. Fusa Ku omisa swakudya leswaku swi nga boli swi ta kota ku dyiwa eka nkarhi lowu taka. Tluta Ku fambisa xikepe lexitsongo hi timhandzi. Sundziwa Ku susiwa ka munhu entirhweni wa yena hi nkani leswaku ku ta nghenisiwa un’wana. Tetee! Ku etlela hi ku rhula. 1.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi swilo leswi nga humelela khale loko ka ha ri mfumo wa Gazankulu lowu a wu ri wa Vatsonga ntsena. Murhangeri wa vona a ku ri Phurofesa Dokodela H.W.E Ntsanwisi. Mutlhokovetseri u hi tivisa matimu na mintirho leyinene leyi a yi endleke. Xitlhokovetselo lexi xa ndhundhuzela kambe hi hala tlhelo xi twala xi ri xirilo xo tsundzuka murhangeri wa nkoka loyi Vatsongakulobye va n’wi landzuleke loko ku nghena xidimokirasi. Mutlhokovetseri eka tindzimana ta 1 na 2 u tivisa mintirho ya yena, tidyondzo na lomu a dyondzeke kona. Dyondzo ya yena yi tikomba eka ntila wa 5 lowu nge: ‘Dyondzo yi kala yi ku: ‘Xikovela i hosi!’ Lexi i xivuriso lexi hlamuselaka leswaku dyondzo yi kale yi ku ndzi enerile, leswi vulaka leswaku a a dyondzekile swinene. Mintirho ya yena yi vonaka eka ntila wa 3 lowu nge: ‘Vukorhokeri etimbiteni ta dyondzo, vutsari, vurhangeri …’ leswi kombaka leswaku a a endlela vanhu va tiko ra yena vukorhokeri lebyinene eka swa dyondzo, ku tsala tibuku, vurhangeri lebyinene na swin’wana swo tala. Tihiko letinharhu emakumu ka xivulwa lexi ti vuriwa ilepisisi, leswi vulaka na swin’wana swo tala. Eka tindzimana ya 3 na 4 mutlhokovetseri u hi tivisa lomu Ntsanwisi a sunguleke kona ku tirha na mintirho leyinene leyi a yi endleke loko se a ri mukamberi wa swikolo. Ntila wa 11 eka ndzimana ya 3, ‘Ina, hi yena mabulandhlela wa swikolo swa Shiluvane na Bokgaga,’ wu vula leswaku hi yena a nga sungula swikolo swa Shiluvana na Bokgakga. ‘Ina’ yi vula leswaku i ntiyiso lowu heleleke kasi ‘mabulandhlela’ i munhu loyi a nga yena wo sungula ku endla nchumu wo karhi. Ntila wa 12 lowu nge: ‘Vunhloko bya xikolo bya ha ri ni xidzidzi,’ wu vula leswaku ku fambisa xikolo a swi tika swinene naswona a swi lava munhu wo tiya na ku kota ku tiyisela. ‘Xidzidzi’ i xihadyana xa nkanu, xo tiya swinene naswona a swi olovi ku xi dlaya loko u nga xi tivi. Laha mutlhokovetseri u kombisa leswaku Ntsanwisi a nga nyenyeli naswona a a ri munhu wo tirha hi ku tiyimisela.

 

23 Tindzimana ta 5, 6 na 7 ti kombisa ku komberiwa ka yena ku ya va murhangeri eka swiyimo swa le henhla. U vitaniwile hi Yunivesithi ya Turfloop (leyi namuntlha yi vuriwaka Yunivhesithi ya Limpopo), ‘Yunivhesiti ya Turfloop yi ba khwela yi tswiyota xinkakaka xa dyondzo,’ (ntila wa 21) laha ku ‘tswiyota’ swi vulaka ku vitana munhu loyi a nga le kule hi ku ba khwela kasi ‘xinkankanka’ swi vula xiharhi xo fana na yingwe xa rivilo swinene lexi chaviwaka swinene hikwalaho ka vuswikoti byo lwa. ETurfloop u kumile vuphurofesa bya Tindzimi ta Afrika. U tlhela a kombisa na mavito ya tibuku leti a ti tsaleke, ‘Masungi, Makomba Ndlela, Swivulavulelo…’ U komberiwile hi tihosi ku ya sungula mfumo wa Gazankulu na ku va Holobyenkulu wa wona, ‘Kasi tihosi ta Vatsonga loko ti ya n’wi titivula le Turfloop a ti lo khohlwa?’ Eka ndzimana ya 7 mutlhokovetseri u boxa lembe leri a sunguleke vuholobye bya yena hi rona a tlhela a bumabumela mintirho leyinene leyi a yi endleke. Eka ndzimana ya 8 na 9 mutlhokovetseri u kombisa leswaku Vatsonga a va nga khensi leswinene leswi a a va endlela swona naswona va tlherile va landzula mintirho ya yena loko va nghena eka xidimokrasi. Hi ntila wa 36 lowu nge: ‘Swimonyo sweswo loko Mutirhelamfumo a sindzisiwa ku ya khula murhu wa dyondzo?’ mutlhokokovetseri u komba leswaku lava tirhaka eka mfumo a va n’wi sola loko a va hlohlotela ku yisa tidyondzo ta vona emahlweni. Eka ntila wa 41 lowu nge: ‘Xinyanyu xa riphume xi hi pfumate swinyingi,’ ‘xinyanyu’ i ku endla swilo u nga swi xiyaxiyangi kasi ‘riphume’ i ku kala u nga voni kahle. Laha mutlhokovetseri a a vula leswaku Vatsonga va tsandzekile ku twisisa timhaka ta xidimokrasi ivi va sungula ku sola Ntsanwisi, leswi nga endla leswaku va sala va nga ha ri na nchumu. Eka ndzimana yo hetelela mutlhokovetseri u sola vurhangeri na swidyondzeki swa sweswi laha a kombisaka leswaku vanhu va kona a va tirheli vanhu va tirhela ku tifumisa. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa 53 lowu nge: ‘Swidyondzeki leswi nga tilaveliki swa swona ntsena.’ Mutlhokovetseri u vula leswaku loko a ku dyondziwa swo karhi eka vufambisi bya Ntsanwisi, leswi tiyisisiwaka hi ntila wa 51 lowu nge: ‘Ingi hi nga va ni mano yo arhavela exihlobyeni xaku’. Rito ‘arhavela’ ri vula ku orhovela leswi vulaka ku nwa mati ku fana na mbyana eka ndhawu yo fana na xihlovo kumbe nambu. ‘Xihlovo’ i ndhawu leyi ku nga hlengeletana mati lama nwiwaka yo huma ehansi. Eka xitlhokovetselo ku arhavela swi vula ku dyondza swo karhi kumbe ku kuma vutivi kasi xihlovo ku vuriwa Ntsanwisi (tanihi munhu loyi a ku hlengeletanile vutivi na vuswikoti). 1.5 Tithekiniki leti tirhisiweke Ilepisisi: Mutlhokovetseri u tirhisile ilepisisi eka mintila ya 3 na 18 ku komba leswaku ku na swin’wana swi nga engeteriwaka. Thoni: Mutlhokovetseri u humelerisa thoni yo ndhundhuzela na ya ku sola. U ndhundhuzela Ntsanwisi a sola vurhangeri na vufambisi bya namuntlha. U ndhundhuzela vukorhokeri bya nkarhi wa Gazankulu a sola vukorhokeri bya namuntlha. U tlhela a twala onge u twa ku vava ku va loko ku nghena xidimokirasi Vatsonga va landzuleke Ntsanwisi loyi a va hluvukiseke na ku va tisela vukorhokeri lebyinene. Moya: Xitlhokovetselo lexi xi nga humelerisa moya wo hambana eka vahlayi lava tsakelaka xidimokrasi na lava tsakelaka swa mfumu wa khale. Lava tsakelaka xidimokrasi xi nga va khunguvanyisa ivi xi tisa tingana eka lava va tsakelaka swa mfumo wa Ntsanwisi (hikwalaho ko va va nga vonangi nkoka wa yena evuton’wini bya vona).

 

24 1.6 Migingiriko 1.61 Xivutiso xa xitsalwana Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hindlela ya vutshila hakona eka xitlhokovetselo lexi, u ri karhi u kongomisa eka marito yo ndhundhuzela lama nga eka mintila ya 4, 19, 20, 26 na 27. [10] 1.6.2 Swivutiso swa ximbangu (a) Boxa leswi xitlhokovetselo lexi nga laha henhla xi vulavulaka hi swona. (2) (b) Tshaha ntila eka xitlhokovetselo lexi lowu kombisaka leswaku loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena u kale a va nhloko ya xikolo yo sungula eswikolweni swo karhi. (1) (c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka ntila wa 48 a ku: ‘Hi lo kumeka ha ha xipile malanga ya nkalavutivi’, u vula leswaku vanhu lava a va nga … A si hlamba. B tivi nchumu. C voni dyambu. D si pfuka evurhongweni. (1) (d) Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hakona na hilaha a humeleriseke hakona nhlamuselo ya ntila wa 51 lowu nge: ‘Ingi hi nga va ni mano yo arhavela exihlobyeni xaku.’ (3) (e) Handle ka ku va Phurofesa Dokodela H.W.E. Ntsanwisi a ndhundhuzeriwa hi mintirho ya yena leyinene, hi swihi swin’wana leswi a hlawulekeke hikwalaho ka swona? (1) (f) U vona swi fanerile ku va mutlhokovetseri a ndhundhuzela nhenha leyi a hi byelaka hi yona eka xitlhokovetselo lexi ke? Seketela nhlamulo ya wena. (2) 1.6.3 TINHLAMULO XITSALWANA Eka xitlhokovetselo lexi mutlhokovetseri u ndhundhuzela Phurofesa Dokodela H.W.E Ntsanwisi. U kombisa tidyondzo, vuswikoti, lomu a tirheke kona na leswi a swi endleke eka rixaka ra Vatsonga. Eka ntila wa 4 ‘Hi ri a a swekiwile a chuluriwa etimbiteni letikulu ta vunyuperi bya dyondzo,’ ku swekiwa u chuluriwa etimbiteni letikulu swi vula ku kuma vutivi eka swikolo swa xiyimo xa le henhla. Mutlhokovetseri u vula leswaku Ntsanwisi a a ri na dyondzo ya xiyimo xa le henhla. Mintila ya 19 na 20, yi kombisa ndlela leyi a a tikarhata hi yona loko a ha ri mukamberi wa swikolo. ‘Xi ri karhi xi buluka ximoko xa dyondzo,’ ‘Ximoko’ i nchumu wo lukiwa hi byewu kumbe tintambhu ta dzovo lowu tirhisiwaka ku ba tihomu kumbe tidonki leti nga paniwa leswaku ti famba ti ya emahlweni. ‘Buluka’ yi vula ku ba ximoko ehansi xi endla mpfumawulo ku chavisa tihomu kumbe tidonki leti paniweke leswaku ti famba hi ku hatlisa. Mutlhokovetseri u vula leswaku Ntsanwisi tanihi mukamberi wa swikolo a a endla leswaku vafambisi va swikolo na vadyondzisi va tirha hi matimba.

 

25 Ntila wa 20 ‘Dyondzo yi kala yi nwelela ni le ka leti nweke ndzondzo.’ Ku ‘nwelela’ i ku va mati ya nghenelela ya fika hinkwakonkwako eka nchumu wo karhi. ‘Leti nweke ndzondzo’ swi vula tihove leti nga vupfiki loko ti swekiwa. Mutlhokovetseri u vula vanhu lava nga twisisiki na lavo ka va nga lavi ku tirha. Ntila lowu wu kombisa leswaku a a ri na vuswikoti byo endla leswaku dyondzo yi ya emahlweni na le ka swikolo swa lavo tsandzeka na ku tikeriwa eka vufambisi bya vona bya swikolo. Eka ntila wa 26 lowu nge: ‘Yuropa na Amerika va n’wi tiva kahle n’wana N’wa-Risenga’. Yuropa na Amerika hi yan’wana ya matiko lama Ntsanwisi a nga dyondza etiyunivhesithi ta wona. I matiko lama a ya nyika dyondzo ya xiyimo xa le henhla. Laha na kona u kombisa leswaku a a ri na vutivi bya xiyimo xa le henhla. Eka ntila wa 27 lowu nge: ‘Hi rihi ririmi leri a a tilumaluma eka rona?’ ku tilumaluma i mavulavulelo yo kala vutitshembi kumbe ku vulavula swilo leswi u nga swi tiviki kahle. Hi ntila lowu mutlhokoveteri u vula leswaku Ntsanwisi a a tiva tindzimi hinkwato ta laha Afrika-Dzonga. Hi mintila leyi mutlhokovetseri u swi kotile ku ndhundhuzela Ntsanwisi a kombisa vuswikoti na mintirho ya yena erixakeni ra Vatsonga. TINHLAMULO TA SWIVUTISO SWA XIMBANGU (a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi khale ka Holobyenkulu wa Gazankulu, Phurofesa Dokodela H.W.E. Ntsanwisi loyi a a ri xikombiso lexinene hikwalaho ka mintirho yakwe leyinene erixakeni.√√ (2) (b) ‘Ina hi yena mabulandhlela wa swikolo swa Xiluvane na Bokgakga.’/Ntila wa 11.√ (1) (c) tivi nchumu./B.√ (1) (d) Rito ‘ingi’ i ro komba ku navela leri vulaka loko a swi koteka. Ku ‘arhavela’ swi vula ku nwa mati enambyeni kumbe exihlobyeni, u ma nwa ku fana na swiharhi kumbe swifuwo. ‘Xihlovo’ i ndhawu leyi ku nga hlengeletana mati yo nwa lama humaka ehansi ka misava.√ Mutlhokovetseri u vula leswaku loko a swi koteka vanhu a va ta dyondza swo karhi eka vutivi na vurhangeri bya Phurofesa Dokodela H.W.E. Ntsanwisi.√√ (3) (e) A a dyondzekile swinene.√ (1) (f) Nyika vonelo ra wena. Xikombiso: Swi fanerile hikwalaho ka ku tala ka mintirho leyinene leyi endliweke hi nhenha leyi.√√ (2) 2. MAKUMASWIVUPFILE – MJ Baloyi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Xi tshama xi rhiyile ndleve makumaswivupfile, Xi lava ku twa laha va nge yi wile hi rimhondzo, Xi lava laha ku weke xidunana ntsena, Magogorho wa nkuzi a xi na mhaka na wona ngopfu hikuva swanyo swi borile, Handlekaloko ndzalama ya ha vangamanyana xi nyokovela. Laha xi hlavelelaka kona risimu ro chavelela mi nge he yi lavi na ‘Amen’, Hi ri xa yi pfhumbisa yo khandla swidunana ke! Miganga ya le kusuhi hinkwayo xi dumile duu! Xi khokhomela na le malwangwini lama ha beleriweriwaka ehansi ku ta tlatlekiwa, Xi lerhisa hinkwato tintswele a xi hlawuli muhlovo a xi landzuli xiyimo a xi nyenyi nchumu. Le kaya onge xi n’wi tirhisela murhi mutshiveri, Vhiki a hi nchumu xi nga vonakangi laha kaya. I nkuzi ya ka murimisi yi ndlandlamuxaka swivala ka, handle ka ndhivilichi.

 

26 14 15 16 17 18 19 20 Laha xi humaka kona xi siya ndlala ntsena, Rifa a xi ri voni nchumu, leswo n’wini a a swekela edyambyini a swi xi tovi helo. Hi xexo makumaswivupfile xi bvutamile xa hlasela! Futhi a xi na mukhokheri, milomo yi tshama yi xipelanile. Lavo ka’ mano mbuyangwana vo pfulela va tshika, Xi khoma xi hluthulela xi phujetela ku sala muhwana ntsena, Laha xi fambaka kona xi twala risema ra nyuku wa lava tietleleleke khale. 2.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wanuna loyi a sukelaka nsati wa yena ekaya a landzelela lava loveriweke hi vanuna va vona hi xikongomelo xo va dyela ndzhaka leyi va siyeriweke yona. 2.2 Nkongomelo Dyana swa nyuku wa wena. 2.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika MARITO TINHLAMUSELO Xidunana I homu ya xinuna leyi ya ha riki yitsongo, xona xinkuzana. Magogorho Munhu wa khale loyi se a nga tikarhalela. Nyokovela Ku nghena hindlela ya vukheta eka ndhawu leyi nga nghenekiki hi ku olova. Tintswele Tihomu ta xisati leti nga beka ko tala. Murimisi Munhu loyi a dyondzisaka van’wana swa ku rima. Khokhomela Ku korhama u karhi u famba ka marhavi ya mitwa kumbe Swin’wana swo tlhava. Bvutamile I ku tumbelela munhu hi xikongomelo xo n’wi endla nsele. Mukhokheri Munhu wa xisati loyi a nga eka xiyimo xo xiximeka ekerekeni. Hluthulela Ku luma nyama u yi dya hi tihanyi na makolo. Phujetela I ku dya hinkwaswo tanihi tihomu loko ti nghenele nsimu ya mavele lama nga si humaka mintshetsho/michocho. Muhwana Mavele kumbe swirin’wa leswi dyiwaka hi swifuwo loko ku tshoveriwile. 2.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo • Mutlhokovetseri u tirhisile xiaki/xitwananisi ‘xi’ eka mintila loko a vulavula hi wanuna loyi. Xiaki/xitwananisi lexi xi tirhisiwa eka vanhu/munhu xi va xi paluxa vuswikoti, ku sola/ku bumabumela, ku rhandza/ku tsakela kumbe munhu yaloye a va a ri ntsongo. • Eka ntila wa 1 lowu nge: ‘Xi tshama xi rhiyile ndleve makumaswivupfile,’ mutlhokovetseri u kombisa leswaku wanuna loyi u tshama a tinyika nkarhi wo lava ku twa laha ku nga lova wanuna leswaku a ta ya a ya chavelela hi xikongomelo xo va kanganyisa loko nkosi wu fika emakumu. • Mutlhokovetseri u tirhisile marito ya ‘rhiya ndleve’ ku lava ku kombisa leswaku wanuna loyi a tshama a rindzile ku twalela laha rifu ri humeleleke kona. Eka ntila wa 2 mutlhokovetseri u ri: ‘Xi lava ku twa laha va nge yi wile hi rimhondzo.’ Hi ntila lowu mutlhokovetseri u lava ku tiyisisa leswaku wanuna loyi u lava ku tiva lomu rifu ri humeleleke kona. U tirhisile xivulavulelo xa ‘ku wa hi rimhondzo’ lexi kombisaka ku fa kumbe lomu ku dlayiweke xo fana na xifuwo, hi xikongomelo xo endla xixevo. • Vuswikoti bya wanuna loyi byo yingisela na ku lava ku tiva byi tiyisisa ntiyiso wa leswaku yena a a tsakela ntsena ku twa lomu ku loveke munhu wa xinuna loyi a ha riki ntsongo.

 

27 Mutlhokovetseri u tirhisile rito ‘xidunana’ leri vulaka homu ya xinuna leyi ya ha riki yitsongo, xona xinkuzana. U lava ku kombisa matimba na nkhikhi lowu wanuna loyi a a ri na wona. • Eka ntila lowu nge: ‘Hi ri xa yi pfhumbisa yo khandla swidunana ke!’ mutlhokovetseri u ya emahlweni a tiyisisa na ku va a komba ku va a nga kanakani eka ku va wanuna loyi a tsakela ngopfu minkosi leyi ku loveke wa xinuna loyi a ha riki ntsongo. Minkosi ya muxaka walowo wa yi nyawurisa. Mutlhokovetseri u tirhisile rito ra ‘pfhumbisa’ ku humelerisa mhaka leyi. • Matirhiselo ya ‘xi’ eka ndzimana yo hetelela mintila ya 16 na 17 ya lemukisa vanhu lava khumbekaka leswaku va va na vuxiyaxiya. Matelo na migingiriko ya yena swi humelerisa hi maendli ‘bvutamerile’, ‘hluthulela’ na ‘phujetela’. Ku bvutamela i ku tumbelela munhu hi xikongomelo xo n’wi endla nsele. Ku hluthulela i ku luma nyama u yi dya hi tihanyi na makolo. Ku phujetela i ku dya hinkwaswo tanihi tihomu loko ti nghenele nsimu ya mavele lama nga si humaka mitshetsho/michocho. Hinkwaswo leswi swi paluxa no tiyisisa vuswikoti kumbe maendlelo ya wanuna loyi yo hlawuleka, yo kanganyisa vavasati na ku va dyeleta rifuwo ra vona va sala va nga ha ri na nchumu. 2.5 Tithekiniki leti tirhisiweke Nhlawulo wa marito (Dikixini): Eka ndzimana yo sungula, ntila wa 4, mutlhokovetseri u hlawula marito lama kombisaka miti leyi a yi hlaseriwa hi wanuna loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena. Swi le rivaleni leswaku loko a twalela minkosi ya vakhalabye a a nga tshineli ekusuhi. Marito ya ‘magogorho wa nkuzi a xi na mhaka na wona ngopfu hikuva swanyo swi borile.’ Leswi swi tiyisisa leswaku a a kumeka eminkosini ya lava va ha tsakamaka. Eka lava a a swi tiva leswaku va ta va va siyile mali yo tivikana. Thoni: Ndzimana ya 4 yi komba ku hlundzukisiwa hi xiyimo lexi. Mutlhokovetseri a nga tsakisiwi hi munhu loyi na matirhelo ya yena. U lemukisa vanhu hi khombo leri nga va welaka loko vo tikuma va hlanganile na munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa 16 lowu nge: ‘Hi xexo makumaswivupfile xi bvutamerile xa hlasela!’ 2.6 Migingiriko 2.6.1 Xivutiso xa xitsalwana Mutlhokovetseri i mutshila loyi a tirhisaka ririmi ku xongisa na ku humelerisa hungu ra xitlhokovetselo xa yena. Kombisa ntiyiso wa mhaka leyi hi ku kongomisa eka vutshila bya ku va a tirhisile ntsongahato eka mintila ya 1, 2, 3, 7, 16 na 17. [10] 2.6.2 Swivutiso swa ximbangu (a) Nyika hungu leri mutlhokovetseri a lavaka ku byela vahlayi rona hi xitlhokovetselo lexi. (2) (b) Kuma rito eka xitlhokovetselo leri vulaka homu ya xinuna ya khale swinene. (1) (c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka ntila wa 11 a ku: ‘Le kaya onge xi n’wi tirhisela murhi mutshiveri’, rito ‘mutshiveri’ ri yimele … A muhariva. B mulanguteri. C nsati. D mupfuni. (1)

 

28 (d) Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hakona na hilaha a humeleriseke hakona nhlamuselo ya ntila wa 1 lowu nge: ‘Xi tshama xi rhiyile ndleve makumaswivupfile.’ (3) (e) Xivulavulelo xa ‘yi wile hi rimhondzo’ lexi humelerisiweke hi ntila wa 2 lowu nge: ‘Xi lava ku twa laha va nge yi wile hi rimhondzo’ xi hlamusela yini ku ya hi xitlhokovetselo lexi? (1) (f) Vamanana lava loveriweke hi vanuna va vona u nga va tsundzuxa yini mayelana na ndzhaka leyi va siyeriweke yona? (2) 2.6.3 TINHLAMULO XITSALWANA Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi ku xongisa na ku humelerisa hungu ra xitlhokovetselo xa yena laha a paluxaka vumunhu bya wanuna loyi a landzelelaka vavasati lava loveriweke hi vanuna va vona hi xikongomelo xo va kanganyisa eka ndzhaka na rifuwo leri va siyeriweke rona. Leswi swi tiyisisiwa hi ku va a tirhisile ntsongahato eka mintila yin’wana ya xitlhokovetselo. Mutlhokovetseri u tirhisile xiaki/xitwananisi ‘xi’ eka mintila loko a vulavula hi wanuna loyi. Xiaki/xitwananisi lexi i xa ntsongahato naswona xi tirhisiwa eka vanhu/munhu xi va xi paluxa vuswikoti, ku sola/ku bumabumela, ku rhandza/ku tsakela kumbe munhu yoloye a va a ri ntsongo. Eka ntila wa 1 lowu nge: ‘Xi tshama xi rhiyile ndleve makumaswivupfile,’ mutlhokovetseri u kombisa leswaku wanuna loyi u tshama a tinyika nkarhi wo lava ku yingisela ku twa laha ku nga lova wanuna leswaku a ta ya a ya chavelela hi xikongomelo xo va kanganyisa loko nkosi wu fika emakumu. U tirhisile marito ya ‘rhiya ndleve’ ku lava ku kombisa leswaku wanuna loyi a a tshama a rindzile ku twalela laha rifu ri humeleleke kona. Mutlhokovetseri u ri: ‘Xi lava ku twa laha va nge yi wile hi rimhondzo.’ Hi ntila lowu u lava ku tiyisisa leswaku wanuna loyi u lava ku tiva lomu rifu ri humeleleke kona. U tirhisile xivulavulelo xa ‘yi wile hi rimhondzo’ lexi kombisaka ku fa kumbe lomu ku dlayiweke xo fana na xifuwo, hi xikongomelo xo endla xixevo. Vuswikoti bya wanuna loyi byo yingisela na ku lava ku tiva byi tiyisisa ntiyiso wa leswaku yena a tsakela ntsena ku twa lomu ku loveke munhu wa xinuna. Eka ntila wa 3 mutlhokovetseri u tirhisile rito ‘xidunana’ leri vulaka homu ya xinuna leyi ya ha riki yitsongo. Mutlhokovetseri u lava ku kombisa matimba na nkhikhi lowu wanuna loyi a a ri na wona. [10] TINHLAMULO TA SWIVUTISO SWA XIMBANGU (a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wanuna loyi a sukelaka nsati wa yena ekaya a landzelela lava loveriweke hi vanuna va vona hi xikongomelo xo va dyela ndzhaka leyi va siyeriweke yona.√√ (2) (b) ‘Magogorho.’√ (1) (c) nsati./C.√ (1) (d) ‘Ku rhiya ndleve’ i xivulavulelo lexi hlamusela ku yingisela hi vukheta swinene leswaku u nga hundziwi hi nchumu.√ Mutlhokovetseri u humelerisa mhaka ya leswaku wanuna loyi a a famba a yingisela mahungu hi matlhelo hinkwawo ku twalela laha ku nga na rifu kona, leswaku a ta kongoma kona.√√ (3) (e) Xi hlamusela ku va wansati emutini a loveriwile hi nuna wa yena.√ (1) (f) Ndzi nga va tsundzuxa leswaku va fanela va tlhariha, va nga dyeriwi ndzhaka leyi va siyeriweke yona hi vanuna va vona.√√ (2)

 

29 3.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi munhu loyi a tinghenisaka eka vukhongeri bya xikreste na bya ndhavuko hi nkarhi wun’we, loyi a tsundzuxiwaka ku hatla a hlawula byin’we nkarhi wu nga si hela. 3.2 Nkongomelo Vukhongeri byo kala u nga titivi leswaku u wela kwihi. 3. KASI WENA U YIMILE KWIHI? – MA Khosa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 Evurhongweni bya le ximixweni, Loko nkulungwana wu biwa, Loko va xi bavisa va tlhela va swi yimbelelela, Va ku xi basile xi lo cacaa! Va bavisela wena, Va vitana mina na wena, Na yena i xiphemu xa swona leswi. Hi halayani tlhelonyana ku vandlamula ogene, u tlulerile. Va tova ogene va tlhela va kokela va ri karhi va gigela swi nuhela. Vahlaveri va balesela ni mikolo hi ku kolola. Va chayela wena. Va yimbelelela wena. Loko vafundhisi va chumayela, Va bokoloka va fa na marito, Va chumayelela wena, Va hlayela wena Rito, U va u ri karhi u va vona hambi ku va twa? Loko comana ri vambiwa, Ri neketiwa kahle edyambyini, Va anekela wena, Va chayela wena, Ndhlozi ri ntlurhuka na rhonge, Hi wena u ri dzahisaka fole. Kasi wena u va u yimile hi kwihi? Kasi wena u wela eka wihi mfumo wa kona? Kasi wena u thela kwihi xibalo xaku? Kasi wena u tirhela tihosi tingani? Leswi masiku ya fambaka ke? Mhuti va ri yi biwa ya ha ri na mahika. Phela xinamu xi dlele nkwahle. U ta teka rini goza? Makwerhu, munyama na ku vonakala a swi hlangani. Ku vonakala ku hlongola munyama. N’hwari-mbirhi, yin’we yi tshwa nkanga. Mhisi ya mikoka mimbirhi, yi phatluka nyonga, teka goza ra ha vona.

 

30 3.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika MARITO TINHLAMUSELO Ximixweni Nkarhi wa namixo. Bavisa Maendlelo yo huwelela nimixo emutini lowu ka ha ku hlutiwaka byalwa ku rhamba vanwi va byona leswaku va ta nwa hikuva se byi vupfile. Basile Ku va khuvi ra byalwa lebya ha ku swekiwaka ri ri na muhlovo wo basa ku kombisa leswaku byalwa byi ringanerile ku nwiwa. Vandlamula Ku chaya hi matimba ka swichayachayani swo fana na macomana kumbe mindzhumba. Kokela Ku chaya xo karhi u ri lehisa kumbe ku tsanyula mpfumawulo wa kona ku nandzihisa risimu. Gigela Ku humesa mpfumawulo lowu seketelaka na ku nyiketana na wa loyi a rhangelaka eka vuyimberi kumbe ku chaya swichayachayani. Balesela Ku yimbelelela ehenhla. Kolola Ku rilela ehenhla hi rito ro bumbulanyana. Bokoloka Ku vulavulela ehenhla swinene. Neketiwa Ku veka macomana u ya seketela hi khumbi edyambyini leswaku ya vambeka. Ndhlozi Mimoya leyi humaka loko munhu a ri na swikwembu. Rhonge Nchumu lowu ambariwaka emilengeni leswaku wu endla mpfumawulo wa ku cha, cha, cha, loko ku ciniwa. Xibalo Mali leyi hakeriwaka ya ku thela ehosini. 3.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi munhu loyi a nga titiviki leswaku u wela kwihi loko swi ta eka vukhongeri. Mutlhokovetseri u vilela hi maendlelo ya munhu loyi lamo wela hinkwako ematshan’weni yo hlawula man’we a tshama eka wona. Nhlokomhaka ya xitlhokovetselo ‘Kasi wena u yimile kwihi?’ i xivutiso laha a lavaka ku kuma nhlamulo yo twisiseka eka loyi a n’wi vutisaka. Ku tirhisiwa ka rito ra ‘kasi’ eka nhlokomhaka leyi swi kombisa ku hlamala ka swiendlo swa munhu loyi. Eka ndzimana yo sungula mutlhokovetseri u hlamusela timhaka ta byalwa bya Xintu lebyi nga vila kahle, byi nandzihaka hi ku va xikhuvi xa kona xi basile, naswona byi va byi ringanerile ku nwiwa, u ri ‘xi basile’. Ku rhambiwa vanhu leswaku va ta nwa, u ri ‘va xi bavisa’. U kombisa leswaku eka lava nwaka byalwa bya Xintu munhu loyi na yena u kona. Leswi swi tiyisisiwa hi ntila wa 7 lowu nge: ‘Na yena i xiphemu xa swona leswi.’ Mutlhokovetseri eka tindzimana ta 2 na 3 u kombisa ndhawu ya le kerekeni laha ku nga na vuyimbeleri bya mpfumawulo wa le henhla swinene. U ri ‘ku vandlamula ogene’ na ‘vahlaveleri va balesela’, leswi vulaka leswaku xichayachayani xa ogene xi chayeriwa ehenhla swinene loko na vayimbeleri va huwelela swinene na vona. U tlhela a kombisa na vafundhisi lava huwelelaka swinene ‘bokoloka’ loko va ri ku dyondziseni ka rito ra Xikwembu ‘chumayela’. Mutlhokovetseri u kombisa leswaku munhu loyi u va a ri kona endhawini leyi. U heta ndzimana ya vunharhu hi xivutiso lexi lavaka ku tiva loko a swi twisisa leswi chumayeriwaka. Leswi swi tiyisisiwa hi ntila wa 17 lowu nge: ‘U va u ri karhi u va vona hambi ku va twa?’ Hi ndzimana ya 4 mutlhokovetseri u kombisa timhaka ta ripfumelo ra ndhavuko laha a kombisaka leswaku na le ka rona munhu loyi u kona. Leswi swi paluxeka eka mintila ya 22 na 23 leyi nge: ‘Ndhlozi ri ntlurhuka na rhonge,’ na ‘Hi wena u ri dzahisaka fole.’ Mintila leyi yi kombisa leswi humelelaka loko munhu a humeriwile hi swikwembu, laha loko se swi humile kutani swi lava ku dzahisiwa fole, ku nga yena a swi dzahisaka.

 

31 Ntirho lowu wo dzahisa fole a wu endliwi hi munhu un’wana na un’wana, wu endliwa hi munhu wa nkoka loyi a hlawuriweke. Leswi swi paluxa leswaku a nga hlaleli kunene kambe u na xiave lexikulu eka timhaka ta mandhlozi. Eka ndzimana ya 5 mutlhokovetseri u tlhela a vuyelela marito ‘kasi wena u’ lama fambaka na mbuyelelo wa mimfungho ya swivutiso. Mbuyelelo wa marito wu tshikelela ku vilela ka yena hi ku va munhu loyi a wela eka vupfumeri lebyi kanetanaka. Leswi tikombaka hi marito lama nge ‘…u wela eka wihi mfumo wa kona?’ Laha mfumo ku vuriwa vupfumeri ku nga bya ka xikreste kumbe bya ndhavuko. Eka ntila wa 26 mutlhokovetseri u ri: ‘Kasi wena u thela kwihi xibalo xaku?’ Ku thela xibalo i ku hakela mali yo karhi hi lembe eka hosi ya ndhawu yoleyo ku tiyisisa leswaku u tshama etikweni ra yona. Leswi swi komba ku tshembeka na ku va u xixima vuhosi bya yona. Ndzimana ya 6 yi byela munhu loyi ku hatlisa a hlawula tlhelo rin’we leri a nga ta wela eka rona. Yi sungula hi xivutiso yi tlhela yi hela hi xivutiso, ‘Leswi masiku ya fambaka ke?’ na ‘U ta teka rini goza?’ Xivutiso lexo sungula xi n’wi susumeta ku hatlisa a hlawula tlhelo rin’we hikuva nkarhi wa n’wi siya. Xa vumbirhi xi n’wi susumeta ku vula nkarhi kumbe siku leri a nga ta hlawula tlhelo hi rona. Eka ndzimana yo hetelela mutlhokovetseri u hlohlotela munhu loyi ku hlawula vupfumeri bya xikreste. Leswi swi humelerisiwa hi ntila wa 33 lowu nge: ‘Ku vonakala ku hlongola munyama.’ Lawa i marito lama humaka eka Bibele laha ku vonakala ku yimelaka swa ka Xikwembu ivi munyama wu yimela swo ka swi nga ri swa ka Xikwembu 3.5 Tithekiniki leti tirhisiweke Mafunghelo: Mutlhokovetseri u tirhisile hefemulo, xivutiso na hiko ku paluxa timhaka ta yena. Hefemulo na hiko: Eka tindzimana ta 1, 3 na 4 mutsari u tirhisile hefemulo ku antswisa nkhuluko wa xitlhokovetselo xa yena. Eka ndzimana ya 1 ku na hefemulo eka mintila ya 1, 2, 3, 5 na 6, leswi antswisaka nkhuluko wa hungu lowu fikaka wu yimisiwa hi hiko eka ntila wo hetelela wa 7. Eka ndzimana ya 3 na kona hefemulo yi tirhile ku longoloxa migingiriko yo chumayela Rito leyi emakumu mutlhokovetseri a vutisaka loko munhu loyi a yi tekela enhlokweni. Hefemulo eka ndzimana ya 4 yi tirhisiwile ku longoloxa migingiriko ya swa ndhavuko ivi a tirhisa hiko ku gimeta mhaka ya yena. ‘Hi wena’ ekusunguleni ka ntila wa 23 yi komba ku tshikelela leswaku a ku na un’wana kutani hiko yi komba leswaku swi herile, a swi lavi ku kanetiwa. Xivutiso: Mutlhokovetseri u tirhisile mfungho wa xivutiso eka ntila wa 17, ndzimana ya 5 na mintila ya 28 na 31. Eka ntila wa 17 xivutiso xi komba leswaku a a fanele a swi twa leswi vuriwaka ekerekeni. Eka ndzimana ya 5 swivulwa hinkwaswo i swivutiso leswi sungulaka hi marito, ‘kasi wena u’. Rito ra ‘kasi’ ri komba ku hlamala ka maendlelo lama yo wela eka vupfumeri lebyimbirhi. Mbuyelelo wa swivutiso leswi wu tshikelela ku hlamarisa ka vumunhu bya munhu loyi. Xivutiso xa ntila wa 28 xi sungula ndzimana hi ku lemukisa munhu loyi leswaku nkarhi wa n’wi siya. Mutlhokovetseri u tirhisile xivutiso ku fikisa hungu ra yena. Xivutiso xa ntila wa 31 xi heta ndzimana hi ku hlohlotela munhu loyi ku teka goza. Mutlhokovetseri u tirhisile xivutiso ku byela munhu loyi leswaku a hatla a hlawula vukhongeri bya xikreste. Hiko: Mutlhokovetseri u tirhisile hiko eka ndzimana yo hetelela ku songa timhaka na ku tsundzuxa. Xivulwa xin’wana na xin’wana eka ndzimana leyi xi hela hi hiko. Leswi swi vula leswaku ndzimana leyi yi hlayiwa hi ku nonoka. Hiko eka ndzimana leyi yi kombisa leswaku timhaka ta kona i ta nkoka naswona i switsundzuxo leswi faneleke ku tekeriwa enhlokweni.

 

32 Thoni: Mutlhokovetseri wa vilela eka xitlhokovetselo lexi. U vilerisiwa hi maendlelo ya ku va munhu a wela eka vupfumeri hinkwabyo ematshan’weni yo wela eka byin’we ku nga bya xikreste. Nhlokomhaka ya xitlhokovetselo hi yoxe ‘Kasi wena u yimile kwihi?’ yi komba ku vilela. Marito ya ‘…munyama na ku vonakala a swi hlangani’ ma huma eBibeleni laha munyama wu yelanisiwaka na ku gandzela swikwembu kasi ku vonakala ku yelanisiwa na ku gandzela Xikwembu. Marito lawa ya sola vupfumeri bya ndhavuko ya ndhundhuzela bya xikreste. Moya: Xitlhokovetselo lexi xi nga humelerisa moya wo hambana eka vahlayi va vupfumeri byo hambanahambana. Xi nga humelerisa moya wo khunguvanyeka eka lava nga eka vupfumeri bya ndhavuko va twa onge mutlhokovetseri u sola vupfumeri bya vona. Xi nga tisa ntsako eka lava nga eka vupfumeri bya xikreste hi ku va xi seketela vupfumeri bya vona. Aluxini: Mutlhokovetseri u tirhisile aluxini tanihi thekiniki yo humelerisa mahungu ya yena eka mintila ya 32 na 33 leyi nge, ‘Makwerhu, munyama na ku vonakala a swi hlangani.’ na ‘Ku vonakala ku hlongola munyama.’ Marito lawa ya tirhisiwa eBibeleni ku hlamusela mikhuva na mahanyelo yo karhi. ‘Munyama’ swi vula vubihi kasi ‘ku vonakala’ swi vula vunene. Mutlhokovetseri u humelerisile hungu leri hindlela yo tumbela laha a tirhisaka aluxini ku kombisa leswaku vupfumeri bya ndhavuko byi bihile kasi lebya xikreste byi sasekile. 3.6 Migingiriko 3.6.1 Xivutiso xa xitsalwana Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hindlela ya vutshila hakona eka xitlhokovetselo lexi nga laha henhla, u ri karhi u kongomisa eka nkoka wa ku vuyeleriwa ka swivutiso eka mintila ya 17, 24-27, 28 na 31. [10] 3.6.2 Swivutiso swa ximbangu (a) Hlamusela leswi mutlhokovetseri a byelaka vahlayi swona hi xitlhokovetselo lexi. (2) (b) Tsavula ntila eka xitlhokovetselo lowu vulaka leswaku ku tirha mintirho yimbirhi hi nkarhi wun’we a swi koteki. (1) (c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Rito ‘kasi’ eka nhlokomhaka ya xitlhokovetselo leyi nge: ‘Kasi wena u yimile kwihi?’ ri kombisa ku … A tsaka. B kanakana. C vilela. D lerisa. (1) (d) Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hakona na hilaha a humeleriseke hakona nhlamuselo ya ntila wa 29 lowu nge: ‘Mhuti va ri yi biwa ya ha ri na mahika.’ (3) (e) Xana riviti ‘ximixweni’ eka ntila wa 1 lowu nge: ‘Evurhongweni bya le ximixweni,’ ri vula yini? (1) (f) U vona onge eka ndzimana yo hetelela mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa mfungho wa hiko hi mfanelo ku humelerisa hungu ra yena ke? Seketela nhlamulo yo hetelela. (2)

 

33 3.6.3 TINHLAMULO XITSALWANA Mutlhokovetseri u tirhisile ririmi hindlela ya vutshila ku hlamusela munhu loyi a nga swi kotiki ku hlawula leswi a faneleke ku hanyisa xiswona exikarhi ka ripfumelo ra xikreste na ra ndhavuko. U humelerisile mhaka leyi hi ku vuyelela swivutiso leswi nkoka wa swona ku nga ku tiyisisa/tshikelela hilaha a nga twisisiki hakona xivangelo xo va munhu loyi a tsandzeka ku teka xiboho hi tlhelo ra ripfumelo leri a faneleke ku hanya hi rona. Eka ntila wa 17 lowu nge: ‘U va u ri karhi u va vona hambi ku va twa?’ Mutlhokovetseri u tirhisile xivutiso xa nkanhlamulo ku lava ku tiva loko loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena a swi kota ku landzelerisa leswi vafundhisi va vaka va vulavula hi swona. Ku va ku vuyeleriwile swivutiso eka mintila ya 24 ku fika eka 27 swi tiyisisa/tshikelela hilaha munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena a hlanganisaka mutlhokovetseri nhloko hakona loko swi ta eka hanyelo ra yena hikuva a swi tikombi leswaku ripfumelo ra yena ri le ka tlhelo rihi: ebyalweni wa kumeka; loko ku biwa macomana u cina swi huma embilwini kasi na le kerekeni a nga pfumaleki. Mutlhokovetseri eka ntila wa 28 lowu nge: ‘Leswi masiku ya fambaka ke?’ u tirhisile xivutiso ku ri ndlela yo kombisa loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena leswaku u fanele a hlawula ripfumelo leri a faneleke ku hanya hi rona hikuva nkarhi wo hanya wu le ku heleni. Hi xivutiso lexi nga eka ntila wa 31 lowu nge: ‘U ta teka rini goza?’ mutlhokovetseri wa ha yisa emahlweni ku lava ku tiva leswaku loyi a tlhokovetselaka hi yena u ta hlawula rini ripfumelo leri a faneleke ku hanya hi rona. Matirhiselo ya mutlhokovetseri ya swivutiso eka xitlhokovetselo lexi ya humelerisa vutshila bya yena byo paluxa hungu hi munhu loyi a nga swi kotiki ku hlawula leswi a faneleke ku hanyisa xiswona exikarhi ka ripfumelo ra xikreste na ra ndhavuko. [10] TINHLAMULO TA SWIVUTISO SWA XIMBANGU (a) Mutlhokovetseri u byela vahlayi hi munhu loyi a nga swi kotiki ku hlawula ripfumelo leri a faneleke ku va eka rona exikarhi ka ra xikreste na ra ndhavuko.√√ (2) (b) ‘N’hwari-mbirhi, yin’we yi tshwa nkanga.’/Ntila wa 34. KUMBE ‘Mhisi ya mikoka mimbirhi, yi phatluka nyonga, teka goza ra ha vona.’/Ntila wa 35.√ (1) (c) vilela./C.√ (1) (d) ‘Mhuti yi biwa ya ha ri na mahika’ i xivuriso lexi hlamuselaka leswaku mhaka yi lulamisiwa ka ha ri na nkarhi.√ Hi ntila lowu mutlhokovetseri u hlamusela leswaku munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena a hlawule vukhongeri byin’we ka ha ri na nkarhi.√√ (3) (e) Matakuxa/namixo swinene/namixo loko dyambu ri nga si huma.√ (1) (f) Nyika vonelo ra wena. Xikombiso: Mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa hiko hi mfanelo eka mintila hinkwayo ya ndzimana yo hetelela. Hiko leyi yi kombisa nkoka wa switsundzuxo leswi a n’wi nyikaka swona./Hiko leyi yi hunguta rivilo ra xitlhokovetselo, yi endla leswaku loyi a byeriwaka a kota ku swi landzelela hi ku olova.√√ (2)

 

34 4. HI LO YINI HINA? – MA Khosa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Kasi ku humelela yini? Kasi hi lo yini hina? Noyi wa kona kasi i mani? Mali ya kona kasi va lo yi chela yini? Lero hi ka hi yi lwela kunene! Lero vana va ndhoda va kala va kamanela yona! Leswi na le ndlwini ya Hosi va dlidlimbetanelaka yona ke? Kasi hi lo yini hina? Loko munhu a kala a kota ku pfula Bibele, Loko a kala a kota ku yima a vulavula, Mi ta twa ku: ‘Ndzi totiwile.’ Ndzi hlawuriwile ku byisa tinyimpfu ta Tatana. Ha tikereke a hi tikereke i tanani mi ta vona! Swifundhisana swo pfumala na maphepha i matutu. Nhlengeletano ya kona i nsati na vana. Ku lweriwa minyikelo, xindhichana ka! Loko va vula va ri: ‘Hi tirhela Hosi.’ Xihlamariso xiyenge xa minyikelo i petapeta. Vaneri a va ri fambisa mahala. Namuntlha se swa yila. Na nkosi wunene lowu se wa xaviwa. Lomu switichini ne switimeleni, Ku twala ntsena ku: ‘Ku katekile voko leri nyikaka.’ Lera ka yena hambi ro ka ri nga kateki ke! Ntsena loko yena a kume cheleni. Hosi yona yi ri yini? Mi ri impela yi nga tinyungubyisa hi hina? Mi ri hi nga wela eka leti funghiweke? A hi nge vuriwi lava nge: ‘Hosi, Hosi’? Mi ri hi ta ku vona ku fuma ka matilo? Hlambanyani! 4.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vanhu lava tirhisaka Rito ra Xikwembu ku tiendlela mali laha mutlhokovetseri a vilelaka leswaku a swi tshamisekangi naswona swi ta va sivela ku nghena ematilweni. 4.2 Nkongomelo Vukhongeri byo tilavela mali ku tlula ku fambisa Rito ra Xikwembu.

 

35 4.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika MARITO TINHLAMUSELO Ndhoda Munhu wa rimbewu ra xinuna. Kamanela Ku lwa hi ku wisanela ehansi. Byisa Ku khayima swifuwo swo fana na tihomu kumbe timbuti. Matutu Ku va swilo swi tele swinene. Petapeta Ku teka nkarhi wo leha swi nga heli. Nkosi Ntirho wo heleketa mufi endlwini ya yena yo hetelela. Vaneri Vafundhisi va khale va Valungu vo huma eSwisa va kereke ya Swiss Mission lava a va tile haleno Afrika-Dzonga hi xikongomelo xo sungula kereke eka rixaka ra Vatsonga Machangana. 4.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi timhaka ta vukreste na vafundhisi lava tiendlelaka mali hi rito ra Xikwembu. Nhlokomhaka ya xona ‘Hi lo yini hina?’ i xivutiso xo pfumala nhlamulo lexi kombisaka ku vilela ka mutlhokovetseri hi mhaka leyi a rungulaka yona. Eka ndzimana yo sungula mutlhokovetseri u vutisa swivutiso swo pfumala tinhlamulo. Swivutiso leswi swi tshikelela leswaku leswi swi humelelaka a nga swi twisisi naswona a nga yimi na swona. U tlhela eka mintila ya 1 na 2 a vuyelela rito ‘kasi’ leri tshikelelaka ku hlamarisa ka mahanyelo na matikhomelo ya vafundhisi loko swi ta eka mali. Hi ndzimana ya vumbirhi mutlhokovetseri u kombisa hilaha mali yi vangaka dzolonga evanhwini hakona. U kombisa leswaku vanhu va lwa va lwela mali, leswi tikombaka hi marito, ‘…vana va ndhoda va kala va kamanela yona’ Rito ‘ndhoda’ ri vula munhu wa rimbewu ra xinuna kasi vana va ndhoda swi vula vana va tatana un’we. ‘Kamanela’ i rito leri humaka eka rito ra kamana leswi vulaka ku wiselana ehansi kumbe ku vumbuludzana ehansi. Laha mutlhokovetseri u lava ku kombisa leswaku vana va tatana un’we va lwa kumbe ku dlayana va lwela mali. Na xivulwa xa ‘…ni le ndlwini ya Hosi va dlidlimbetanelaka yona ke?’ Rito ‘Hosi’ ri sungula hi letere lerikulu ku kombisa leswaku ri vula Xikwembu. ‘Endlwini ya Hosi’ hi le kerekeni kasi ‘dlidlimbetanelaka’ i rito leri humaka eka nsinya wa riendli ‘dlidlimbeta’ leswi vulaka ku susumeta. Laha mutlhokovetseri u kombisa leswaku na le tikerekeni vanhu va lwa va lwela mali ya kereke. U hetelela ndzimana leyi ya 2 hi xivutiso xa ‘Kasi hi lo yini hina?’ leswi kombisaka ku hlamala ku lwa ka vanhu lava nga maxaka na lava khongelaka swin’we. Eka tindzimana ta 3, 4 na 5 mutlhokovetseri u kombisa muxaka wa vanhu lava pfulaka tikereke, ku pfumala vuswikoti ka vona na vuxisi lebyi va nga na byona. Eka ntila wa 9 u ri, ‘Loko munhu a kala a kota ku pfula Bibele.’ Leswi swi kombisa leswaku munhu wa kona a nga swi dyondzelangi naswona u hava vutivi bya leswi nga endzeni ka Bibele. Laha u kombisa leswaku vanhu lava a va tivi nchumu hi timhaka ta Xikwembu. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa 14 lowu nge, ‘Swifundhisana swo pfumala ni maphepha i matutu.’ ‘Swifundhisana’ i rito leri yisiweke eka ntsongahato lowo komba ku sola. Ku pfumala maphepha i ku va va nga swi paselangi kasi ‘matutu’ swi vula ku va swilo swi tele swinene. Mutlhokovetseri u vula leswaku va tele ngopfu vafundhisi lavo kala va nga swi dyondzelangi. U ya emahlweni a kombisa leswaku i vanhu lava tilavelaka mali ntsena a va na mhaka na Rito ra Xikwembu. Leswi swi tikomba hi marito lama nga eka ntila wa 18 lama nge, ‘…xiyenge xa minyikelo i petapeta.’ Xiyenge xa minyikelo i nkarhi lowu ekerekeni vapfumeri va humesaka mali yo nyikela kasi ‘petapeta’ swi vula ku teka nkarhi wo leha swinene kumbe ku hlwela ku hela. Mutlhokovetseri u vula leswaku ekerekeni ya kona xiyenge xa ku humesa mali xi nyikiwa nkarhi wo leha swinene.

 

36 Eka ntila wa 21 lowu nge: ‘Na nkosi wunene lowu se wa xavisiwa’ rito ‘nkosi’ ri vula ntirho wo heleketa mufi endlwini ya yena yo hetelela kasi rito ‘xavisiwa’ ri vula ku hakerisiwa mali leswaku va ku endlela swo karhi. Hi ntila lowu mutlhokovetseri u kombisa leswaku vafundhisi lava va hakerisa mali loko vanhu va lava ku fambiseriwa nkosi. Hi ndzimana yo hetelela mutlhokovetseri u heta hungu ra yena hi ku vutisa swivutiso leswi kombaka ku vilela. U vilerisiwa hi ku hoxeka ka leswi endliwaka hi vafundhisi lava. U tlhela a vilerisiwa hi ku chava leswaku Xikwembu xi ta va alela ku nghena ematilweni. Leswi swi tikomba hi ntila wa 29 lowu nge: ‘A hi nge vuriwi lava nge: ‘Hosi, Hosi’?’ Marito ya ‘Hosi, Hosi’ ma kumeka eBibeleni naswona ma tolovelekile, ma vula leswaku a hi hinkwavo lava nghenaka tikereke va nga ta nghena ematilweni. 4.5 Tithekiniki leti tirhisiweke Mafunghelo: Mutlhokovetseri u tirhisile ngopfu mimfungho ya xivutiso, xihlamalo na swirhatana. Xivutiso: Mutlhokovetseri u tirhisile xivutiso ‘Hi lo yini hina?’ ku thya nhlokomhaka ya xitlhokovetselo xa yena. U tirhisile swivutiso eka ndzimana yo sungula, mintila ya 7 na 8 na le ka ndzimana yo hetelela, mintila ya 27, 28 na 30. Eka ndzimana yo sungula na yo hetelela ku na swivutiso swo kala tinhlamulo. Eka ndzimana yo sungula swi komba ku vilela na ku nga twisisi swilo leswi endliwaka hi vafundhisi lavo tilavela mali. Eka ndzimana yo hetelela swi komba ku vilela na ku chuhela vafundhisi lava leswaku a va nga ngheni ematilweni. Eka mintila ya 7 na 8 kona swivutiso swi komba ku hlamala swiendlo leswo lwela mali ya kereke ekerekeni. Xihlamalo: U tirhisile xihlamalo eka mintila ya 5 na 6 ku komba ku sola mhaka yo lwela mali eka vanhu na le ka vana va tatana un’we. Eka ntila wa 13 xihlamalo xi sola ku tala ka tikereke ta vuxisi. Lexi nga eka ntila wa 16 xi komba ku koya kumbe ku khovolela mhaka ya ku sungula kereke hi xikongomelo xo lava mali ntsena. Eka ntila wa 24 xihlamalo xi komba ku sola marito ya vuxisi lama tirhisiwaka hi vafundhisi lava. Xihlamalo lexi nga eka ntila wa 29 xi tshikelela/tiyisisa leswaku vafundhisi lava a va nga ngheni ematilweni. Swirhatana: Mutlhokovetseri u tirhisile swirhatana eka mintila ya 11, 17, 23 na 27 ku tshaha marito ya vafundhisi na lama humaka eBibeleni. Mintila ya 11, 17 na 23 leyi nge, ‘Ndzi totiwile’, ‘Hi tirhela Hosi’ na ‘Ku katekile voko leri nyikaka’ yi humelerisa marito yo onga lama tirhisiwaka hi vafundhisi lava hi xikongomelo xo xisa vanhu. Mutlhokovetseri u tshikelela mhaka ya vuxisi lebyi endliwaka hi vafundhisi. Eka ntila wa 27 lowu nge, ‘Hosi, Hosi’ u tshahile marito lawa ya le Bibeleni ku tiyisisa leswaku a va nge ngheni ematilweni. 4.6 Migingiriko 4.6.1 Xivutiso xa xitsalwana Xopaxopa xitlhokovetselo lexi nga laha henhla u ri karhi u kombisa vutshila bya mutlhokovetseri byo tirhisa swirhatana eka mintila ya 17, 23 na 27 na xihlamalo eka mintila ya 13 na 29 ku humelerisa hungu ra xitlhokovetselo xa yena. [10]

 

37 4.6.2 Swivutiso swa ximbangu (a) Hi yihi mhakankulu leyi mutlhokovetseri a vulavulaka hi yona eka xitlhokovetselo lexi? (2) (b) Hi wihi ntila eka xitlhokovetselo lowu hlamuselaka hilaha vanhu vo karhi va vulaka hakona leswaku va na moya lowo kwetsima lowu kombisaka leswaku va pfumerile eka Kreste na ku va va tirhisiwa hi yena minkarhi hinkwayo? (1) (c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. ‘Yindlu’ leyi mutlhokovetseri a vulavulaka hi yona eka ntila wa 7 lowu nge: ‘Leswi ni le ndlwini ya Hosi va dlidlimbetanelaka yona ke?’ u vula … A ehosini. B ekaya ka vona. C epalamendhe. D ekerekeni. (1) (d) Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hakona na hilaha a humeleriseke hakona nhlamuselo ya ntila wa 13 lowu nge: ‘Ha tikereke a hi tikereke i tanani mi ta vona!’ (3) (e) Hlamusela leswi ntila wa 21 lowu nge: ‘Na nkosi wunene lowu se wa xaviwa’ wu vulaka swona. (1) (f) U nga vula yini ehenhla ka mintila ya 15 na 16 leyi nge: ‘Nhlengeletano ya kona i nsati na vana’ na ‘Ku lweriwa minyikelo, xindhichana ka!’? (2) 4.6.3 TINHLAMULO XITSALWANA Mutlhokovetseri u tirhisile mimfungho ya swirhatana ku tshaha marito ku tiyisisa hungu ra yena. U tirhisile na xihlamalo ku humelerisa ku titwa ka yena hi vafundhisi lavo tisungulela tikereke hi xikongomelo xo tiendlela mali. Mutlhokovetseri u tirhisile swirhatana ku tshaha marito lama vuriwaka hi vafundhisi loko va kanganyisa vanhu. Eka ntila wa 17 lowu nge: ‘Hi tirhela Hosi’ u tshahile mavunwa lama va vulaka wona loko va lava mali ya nhlengo. Rito ‘Hosi’ ri tsariwile hi letere lerikulu ku kombisa leswaku ri vula Xikwembu. Hi ku ya hi xikreste ku tirhela Hosi i ku tshembeka na ku tirhisa mali ya nhlengo ku pfuna kereke, laha na matirhelo ya yona ya lawuriwaka hi vakriste. Swirhatana eka marito lawa swi komba leswaku leswi va swi vulaka a hi ntiyiso. Eka ntila wa 23 lowu nge: ‘Ku katekile voko leri nyikaka’ u tshahile marito ya le Bibeleni lawa ya hlohlotelaka vakreste ku nyikela leswaku ntirho wa Xikwembu wu ta ya emahlweni. Vafundhisi lava va tirhisa marito lawa hi vuxisi ku tikumela mali emabazini na le switimeleni. Hi marito lama nga eka ntila wa 27 lama nge: ‘Hosi, Hosi’ mutlhokovetseri u tshahile marito ya le Bibeleni lama vulaka leswaku a hi vanhu hinkwavo lava tivulaka vakreste va nga ta nghena etilweni. Hindlela leyi u vula leswaku vafundhisi va muxaka lowu a va nga ngheni etilweni. Eka ntila wa 13 lowu nge: ‘Ha tikereke a hi tikereke i tanani mi ta vona!’ u tirhisile xihlamalo emakumu ka xivulwa ku humesa mpfumawulo wo huwelela lowu kombaka ku hlamala, loko marito ‘tanani mi ta vona!’ ya vula leswaku ti tele ngopfu. Laha mutlhokovetseri u hlamala na ku vilerisiwa hi ku tala ka tikereke. ‘Hlambanyani!’ Eka ntila wo hetelela yi songa xitlhokovetselo. Rito ‘hlambanyani’ ri komba ku sola kumbe ku kaneta. Mutlhokovetseri u sola leswi endliwaka hi vafundhisi lava a tlhela a kaneta leswaku a va nga ngheni etilweni. Mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa swirhatana na xihlamalo ku sola maendlelo ya vafundhisi lavo tirhisa rito ra Xikwembu ku tifumisa.

 

38 TINHLAMULO TA SWIVUTISO SWA XIMBANGU (a) Mutlhokovetseri u vilerisiwa hi ku tala ka tikereke etikweni na hilaha vafundhisi va ku tala va tirhisaka vito ra Xikwembu hakona ku tivuyerisa hi tlhelo ra mali. U kombisa na leswaku rirhandzu ra mali ri nga hambanisa hambi ku ri maxaka. Mutlhokovetseri u hetelela hi ku vula leswaku vukhongeri bya ntiyiso byi ta tikomba hi siku ra makumu.√√ (2) (b) ‘Mi ta twa ku: ‘Ndzi totiwile.’/Ntila wa 11.√ (1) (c) ekerekeni./D.√ (1) (d) Xivulwa xa ‘Ha tikereke a hi tikereke i tanani mi ta vona!’ xi vula ku tala ku tlula mpimo/ku thathela.√ Hindlela leyi mutlhokovetseri u kombisa hilaha tikereke ti taleke hakona etikweni masiku lawa.√√ (3) (e) Ntila lowu wu hlamusela leswaku loko ku loviwile vafundhisi va lava ku hakeriwa ku va va fambisa ntirho wa nkosi.√ (1) (f) Ndzi nga vula leswaku tanihileswi ekerekeni ku yaka vanhu vo hambanahambana i swa nkoka leswaku loko ku va na nhlengeletano ku va na swirho swo hambanahambana, ku nga ri ndyangu wa mufundhisi ntsena na leswaku ku fanele ku va na komiti leyi tirhanaka na swa minyikelo leswaku yi ta tirhisiwa hi mfanelo eka swilaveko swa kereke.√√ (2) 5. MBILU YA WENA I LWANDLE – MT Mahuntsi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Mbilu yanga ya ku hlamala, Yi hlamala hanyelo ra wena. U hanya onge a wu wa misava leyi, U hanya bya Gabriele, Gabriele ntsumi ya Matilo, Kumbe na sweswi u ntsumi swi tivana na mani? U dyondzise hi mani ku hlayisa ndyangu? U swi kotisa ku yini ku hletela swiciwana, Swiciwana swo tlhotlhorhiwa hi munghana? U swi kotisa ku yini ku tiyisela vingi, Loko van’wana va ku a va hlambi va nuha? U swi kotisa ku yini ku hanya na vahariva, Loko van’wana va ku va na vukwele na tsheda? Mbilu ya wena i lwandle nkatanga. Phela lwandle ri rhwala hinkwaswo, Phela lwandle ri amukela hinkwaswo, Phela lwandle ri susa mabadi. Phela tihlampfi na swikokovi swi hanya swin’we kona hi kurhula elwandle. Hambileswi ta le Tilweni ti tiviwaka hi Mumbi, Mina ndzi ri Matilo yo ku be! Hambileswi mhungubye yi ambalaka dzovo ra nyimpfu, Mina ndzi ku vona u ri nyimpfu hi yoxe. Hambileswi mbilu ya munhu yi tivanaka na Mumbi, Mina ndzi ku vona u rhurile bya nyimpfu.

 

39 5.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo Mutlhokovetseri u khensa rirhandzu leri a kombiweke rona hi nsati wa yena loyi a kotaka ku hlayisa vana lava nga riki va yena, lava a n’wi kumeke na vona. Nsati loyi u hanya kahle na vatswari va yena na vamakwavo va yena va xisati. Hi swona swi endlaka leswaku mutlhokovetseri a navelela nsati wa yena leswaku a amukeriwa eka Xikwembu loko a lovile. 5.2 Nkongomelo Mintirho leyinene ya tsundzukiwa no dzunisiwa. 5.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika MARITO TINHLAMUSELO Hletela Ku hlayisiwa ka swiciwana/swikukwana hi mana wa swona. Swiciwana Swikukwana leswi swa ha ku tlhotlhorhiwaka. Vukwele Rivengo ro vondzokela van’wana kumbe jelezi. Tsheda Ku lava hinkwaswo swi va swa wena. Swikokovi Leswi fambaka hi makhwiri ku fana na nyoka. 5.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo • Eka ndzimana yo sungula mutlhokovetseri u kombisa malwandla no hlamarisiwa hi vumunhu bya nsati laha a n’wi fananisa na ntsumi. Ntsumi i murhumiwa wa le matilweni ku ya hi Bibele. Laha mutlhokovetseri u yelanisa nsati loyi na ntsumi hikokwalaho ka mintirho leyinene a yi endlaka leyi nga tenga naswona yi talele hi malwandla. Leswi swi seketeriwa hi ntila wa 4 lowu nge: ‘U hanya bya Gabriele’ • Eka ndzimana ya 2 ku na swo tala leswi a tivutisaka swona hi ku hlamarisiwa hi migingiriko ya nsati wa yena. U endla na mintirho leyi nga languteriwangiki leswaku a nga yi fikilela. Leswi swi seketeriwa hi mintila ya 8 na 9 leyi nge ‘U swi kotisa ku yini ku hletela swiciwana’ na ‘Swiciwana swo tlhotlhorhiwa hi munghana?’ ‘Swiciwana’ i vana va huku, ‘ku hletela’ i ku hlayisiwa ka swiciwana/swikukwana hi mana wa swona. Hi matirhiselo lawa mutlhokovetseri, u kombisa leswaku hi mbilu ya yena, nsati u na vuswikoti byo hlayisa na vana lava nga riki va yena. • Ndzimana ya 3 yi kombisa leswaku i nsati loyi a nga riki na xihlawuhlawu hikuva u amukela hinkwavo va le vukatini. • Eka ndzimana ya 4 mutsari u dlayiseta hi ku navelela nsati loyi ndhawu leyi a faneleke ku helela eka yona hambileswi ndhawu leyi a nga yi tiviki. Vumunhu bya yena hi byona byi n’wi hlawulaka no tiyisisa leswaku ndhawu leyi yi fanele lava vo fana na yena. Leswi swi tiyisisiwa hi ntila wa 20 lowu nge: ‘Mina ndzi ri na Matilo yo ku be! Eka mavulavulelo ya masiku hinkwawo riencisi ‘be’! ri vula ku sasekeriwa kumbe ku faneriwa. Eka xitlhokovetselo lexi mutlhokovetseri u vula leswaku hanyelo ra nsati wa yena ri tengile swinene. U vona a faneriwa hi ku ya nghena laha Xikwembu xi tshamaka kona. 5.5 Tithekiniki leti tirhisiweke Ntlhaviketo: Eka mintila ya 8 na 9 leyi nge: ‘U swi kotisa ku yini ku hletela swiciwana,’ na ‘Swiciwana swo tlhotlhorhiwa hi munghana?’ Rito ‘swiciwana’ leri hetelelaka ntila no tlhela ri sungula eka ntila lowu landzeleka ri humelerisa ntlhaviketo hikuva ri tiyisisa no yisa emahlweni leswaku nsati loyi u na vuswikoti byo hlayisa vana lava nga beburiwa hi un’wana wansati.

 

40 Mbuyelelo wa swivutiso: Eka ndzimana ya vumbirhi mutlhokovetseri u tirhisile nongonoko wa swivutiso leswo pfumala tinhlamulo eka mintila ya 7-13 leyi nga laha hansi ku tiyisisa/tshikelela ku hlamarisiwa ka yena hi vunene bya nsati wa yena. U dyondzise hi mani ku hlayisa ndyangu? U swi kotisa ku yini ku hletela swiciwana, Swiciwana swo tlhotlhorhiwa hi munghana? U swi kotisa ku yini ku tiyisela vingi, Loko van’wana va ku a va hlambi va nuha? U swi kotisa ku yini ku hanya ni vahariva, Loko van’wana va ku va ni vukwele na tsheda? Ncino: Ku na maveketelo ya mintila eka xitlhokovetselo lama vumbiwaka hi mbuyelelo wa marito lama fanaka kumbe lama nga na mimpfumawulo leyi fanaka, ku nga ‘Phela lwandle ri …’ lama kumekaka eka mintila ya 15-17 leyi landzeleka: Phela lwandle ri rhwala hinkwaswo, Phela lwandle ri amukela hinkwaswo, Phela lwandle ri susa mabadi. Swi le rivaleni leswaku mutlhokovetseri u tshikelela ntiyiso wa mbilu yo tenga ya nsati loyi. Mintila leyi yi hlanganisa miehleketo leyi nga kona no vumba xifaniso xa leswaku i nsati wa vumunhu loyi a swi kotaka ku endla vuxaka no amukela munhu un’wana na un’wana. 5.6 Migingiriko 5.6.1 Xivutiso xa xitsalwana Mutlhokovetseri u kombisile vutlharhi na vuswikoti byo paluxa hungu ra yena ku humelerisa xifaniso xa nsati wa yena loyi a n’wi rhandzaka na ku n’wi navelela leswinene. Kanela ntiyiso wa mhaka leyi u ri karhi u kongomisa eka nkoka wa ncino eka mintila ya 19, 20, 21, 22, 23 na 24. 5.6.2 Swivutiso swa ximbangu (a) Hi yihi mhakankulu leyi mutlhokovetseri a ku byelaka vahlayi yona eka xitlhokovetselo lexi? (2) (b) Tshaha ntila eka xitlhokovetselo lexi lowu kombisaka leswaku loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena i munhu wo miyela.. (1) (c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi: Eka ntila wa 20 lowu nge: ‘Mina ndzi ri Matilo yo ku be!’, riencisi ‘be!’ ri vula yini? A Ku landzuriwa B Ku faneriwa C Ku loveriwa D Ku holoveriwa (1) (c) Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hakona na hilaha a humeleriseke hakona nhlamuselo ya ntila wa 16 lowu nge: ‘U hanya bya Gabriele’. (3) (e) Mintila ya 10-11 leyi nge: ‘U swi kotisa ku yini ku tiyisela vingi’ na ‘Loko van’wana va ku a va hlambi va nuha?’ yi humelerisa miehleketo muni ya ndzimana hinkwayo? (1) (f) A wu ta n’wi khensa hindlela yihi munhu loyi ku tlhokovetseriwaka hi yena eka xitlhokovetselo lexi? (2)

 

41 5.6.3 TINHLAMULO XITSALWANA Mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa vutlharhi na vuswikoti ku paluxa xifaniso xa nsati wa yena loyi a n’wi rhandzaka na ku n’wi navelela leswinene. Leswi swi tiyisisiwa hi matirhiselo ya mintila leyi tisaka ncino. Ku ta kombisiwa nkoka wa wona hi ku xopaxopa mintila hindlela leyi landzelaka: Mbuyelelo wa ‘Mumbi’, ‘hambileswi’, ‘mina’ ‘ndzi’ na ‘nyimpfu’ eka ndzimana ya 4 swi yisa emahlweni ku tshikelela ku hlamarisiwa ka mutlhokovetseri hi mintirho yo hlawuleka ya nsati wa yena. Mutlhokovetseri wa swi tiva leswaku tilo ri khomile swihundla. Matirhiselo ya ‘hambileswi’ ya kombisa leswaku vuxokoxoko a a nga ri na byona hi swa le ka Xikwembu. I Xikwembu ntsena xi tivaka swivumbiwa swa xona. Mutlhokovetseri a nga na ku kanakana leswaku nsati wa yena lowo rhandzeka, u ta wela eka mfumo wa le henhlahenhla hikokwalaho ka tintswalo na mbilu ya yena leyi tengeke. Ku nga kanakani ka mutlhokovetseri ku yisiwa emahlweni hi ku kombisa masivi ya ‘mina’ na ‘ndzi’ leswi kombisaka vutitshembi. Ku tirhisa rito ra ‘tilweni’ eka ntila wa 19 na ‘matilo’’ eka ntila wa 20 ma nga marito lama yelanaka, swi humelerisa xifaniso xa ndhawu leyi mutlhokovetseri a naveleleka nsati wa yena. Ku tibumabumela ka mutlhokovetseri ku tikomba nakambe hi riencisi ra ‘be!’ eka ntila wa 20. Hi riencisi leri mutlhokovetseri u tshikelela leswaku nsati loyi wa yena u faneriwa hi xivandla lexo tenga lexi fambelanaka na ku tenga, kurhula na malwandla ya yena, hikwalaho u n’wi navelela xona. Eka ntila wa 21 mutlhokovetseri u vulavula hi ‘mhungubye’. Lexi i xiharhi lexi yelanaka na timbyana xi tiviwaka hi vutlharhi na vukanganyisi. Nsati wa mutlhokovetseri a nga hanyi byona bya xiharhi lexi. A hi yena wo titumbeta vuyena bya yena. Mutlhokovetseri u fananisa nsati wa yena na nyimpfu eka ntila wa 22. Lexi i xifuwo xo yelana na mbuti hi vukulu. Hi ntumbuluko wa xona xi rhurile swinene. Hi ku tisa xifaniso lexi, mutlhokovetseri u yisa emahlweni ku tenga, kurhula na tintswalo ta nsati wa yena. Ku vuyeleriwa ka riviti ‘Nyimpfu ‘kanharhu eka ndzimana leyi swi humelerisa ncino eka mintila ya 21, 22 na 24, swi dlayiseta no yisa emahlweni ku tenga ka mbilu ya nsati loyi. Mutlhokovetseri u yisa mahlweni ku titshemba handle ko kanakana. Hambiloko vutomi bya nsati loyi a nga byi tivi hi ku hetiseka, a swi n’wi siveli ku vula leswaku i wansati loyi a hetisekeke. Rito ra ‘rhurile’ eka ntila wa 24 ri gimeta timhaka no hetiseka ka swilo. Leswi swi gimetiwa hi xihlawulekisi xa xifananisi ‘bya’ lexi yelanisaka vumunhu bya nsati na nyimpfu. Ku ya hi nkanelo lowu, mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa vutlharhi na vuswikoti ku paluxa xifaniso xa nsati wa yena loyi a n’wi rhandzaka na ku n’wi navelela leswinene loko ku langutiwile mbuyelelo wa marito lama humelerisaka ncino. [10] TINHLAMULO TA SWIVUTISO SWA XIMBANGU (a) Mutlhokovetseri u khensa rirhandzu leri a kombiwaka rona hi nsati wa yena loyi a kotaka ku hlayisa vana lava nga riki va yena, lava a n’wi kumeke na vona. Nsati loyi u hanya kahle na vatswari va yena na vamakwavo va yena va xisati. Hi swona swi endlaka leswaku mutlhokovetseri a navelela nsati wa yena leswaku a a amukeriwa eka Xikwembu loko a lovile √√ (2) (b) ‘Mina ndzi ku vona u rhurile bya nyimpfu.’/Ntila wa 24.√ (1) (c) Ku faneriwa./B.√ (1)

 

42 (d) Gabriele a ku ri un’wana wa tintsumi ta le tilweni leti tengeke, leti tsariweke eBibeleni.√ Mutlhokovetseri u tirhisile xihlambanyiso/xifaniso/xipimaniso ku kombisa ku lulama na vunene bya nsati loyi a vulavulaka hi yena.√√ (3) (e) Yi humelerisa ntiyiso wa leswi mutlhokovetseri a swi hlamuselaka hi nsati loyi tanihileswi a a swi kota ku tiyisela xiyimo xin’wana na xin’wana.√ (1) (f) A ndzi ta n’wi endlela leswinene a ha hanya, ku ri ndlela ya ku khensa na ku n’wi khutaza leswaku a yisa emahlweni mbilu ya yena hikuva hakelo ya yena yi ta va yikulu.√√ (2) 6. VA GOVHA XITAFU – MT Mahuntsi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 A hi hinkwavo va swi twisisaka, vo govha xitafu. Loko swi ta eka timhaka ta tipolotiki. Van’wana va yengiwile hi mali, Van’wana va yengiwile hi vanghana, Van’wana a vo bohiwa hi xiyimo, Xiyimo xo landzelela varhandziwa va vona, Xiyimo xo handzela mindyangu ya vona, Ivi va tikuma va ri varhangeri. Hi swi vona hi mitirho ya vona, Mitirho ya vona ya vukanganyisi na vukungundzwana. Loko va ha ri exitulwini va sengela enon’weni. Va sengela enon’weni va tshika thunga ri lo n’hwaa! Loko se ti sungula ku hisa va pana sikisi, Va pana sikisi va ya tisungulela xiphatananyana, Ivi mabofu ma ku hi le ndzhaku hi kwala! Ma ehleketa ku ya dyelavu le mahlweni, Kasi xihlovo xa le mahlweni xi dlayisa torha. Lava ntamu va titumbuluxela mitlawantlawa, Va gudula na leti a ta ha lava ku dyela. Va gudula na leti a ti va tekela enhlokweni. Va rivala leswaku tihove ti ya nwa ndondzo, A swi nga olovi ku tlhelela endzhaku, Ngopfungopfu loko u suka u dungile xihlovo, U dungile xihlovo u rivala siku ra mundzuku. Ngopfungopfu loko u suka u lumile rintiho, Rintiho leri a ri ku dyisa mukapu. N’wana loko a kala a dzivula u na swendlo, Swendlo swa matshalatshala yo paluxa vuhava bya mutswari. Wa rivala leswaku ekaya hi le kaya na yena u ta va mutswari siku rimbe. I nyoka ntsena yi nga vuyeliki edzivulweni ra yona. Phela vukati va kandza hi mbilu. 6.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vanhu lava nghenelaka eka swa tipolitiki hi xikongomelo xo vuyeriwa, loko va nga swi kumi leswi a va lava swona va tisungulela minhlangano ya vona kutani loko swi nga va fambeli kahle va tsandzeka ku tlhelela endzhaku hikuva a va sukangi kahle.

 

43 6.2 Nkongomelo Ku tirhela rixaka hi swona swa nkoka. 6.3 Tinhlamuselo ta marito yo tika MARITO TINHLAMUSELO Yengiwa Ku kuceteriwa eka hanyelo ro ka ri nga pfuni nchumu. Vukanganyisi Vuxisi byo karhi. Vukungundzwana Swiendlo swa manyala. Govha Ku khandziya xifambo lexi nga eku fambeni hindlela yo ka yi nga tolovelekangi. Thunga Thini ro chela swo karhi swo fana na masi. N’hwaa! Loko nchumu wu pfulekile wu helela wu nga ri na nchumu. Mabofu Vanhu lava nga voniki. Gudula Ku khayima/byisa swifuwo swo tala hi ku hatlisa. Ndondzo Tihove to ka ti nga vupfangi. Dzivula Dzovo ra nyoka/switsotswana leri susiwaka ku susa vukhale ku tisa vuntshwa. Matshalatshala Tindlela to hambanahambana to tirha ntirho wo karhi. Ku pana sikisi I ku baleka 6.4 Ku xopaxopa xitlhokovetselo • Eka ndzimana ya 1 mutlhokovetseri u kombisa vanhu lava kumekaka va tinghenisa eka swa tipolotiki handle ka xivangelo. Van’wana va lo kuceteriwa kumbe ku susumetiwa hi maxaka na varhandziwa wa vona. Eku heteleleni vanhu votani va kumeka va ri vona va rhangelaka. Ku ‘govha’ eka ntila wa 1 swi vula ku khandziya xifambo lexi nga eku fambeni hindlela yo ka yi nga tolovelekangi. Ku ya hi mutlhokovetseri rito ‘govha’ ri tiyisisa leswaku vanhu lava va nghenela swokarhi hindlela leyi nga riki leyinene naswona a va twisisi leswaku va nghenela ku endla yini. Leswi swi tiyisisiwa nakambe hi marito ya ‘yengiwile’ lama vuyeleriweke eka mintila ya 3 na 4. • Xivangelo na xikongomelo xo nghenela swi yisiwa emahlweni eka ndzimana ya 2. Mutlhokovetseri u hlamusela leswi se va swi endlaka loko va fika eka minhlangano leyi ya tipolotiki. Rito ‘vukanganyisi’ eka ntila wa 10 ri vula matirhelo yo talela hi vuxisi loko varhangeri lava se va ri eswitulwini; kasi na byona vukungundzwana eka ntila wa 10 byi na vuxaka na leswi se swi boxiweke. Lawa na wona i matirhelo ya le xihundleni ya manyala kumbe yo homboloko. Varhangeri lava va kuma leswaku leswi a va swi ehleketile a va fiki va swi kuma eka minhlangano leyintshwa. Loko xiyimo xi bihile, va baleka ivi va ehleketa ku tlhelela endzhaku. Leswi swi paluxiwa hi ntila wa 14 lowu nge: ‘Va pana sikisi.’ • Eka tindzimana ta 4 na 5 mutlhokovetseri u kombisa leswaku ku na vanhu lava a va tsutsumela na lava nga kokiwa ku ya nghenela, va fika va kuma leswaku minhlangano ya kona a yi nyawuli naswona leswi swi humelelaka a swi nyawuli. Endzhaku a ka ha tlheleleki hikuva va onhile lomu va sukaka kona. Swi seketeriwa hi xivulavulelo lexi nga eka mintila ya 23 na 24 lexi nge ‘u dungile xihlovo’. Ku ‘dunga’ i ku hakasela mati ya xihlovo hi xikongomelo xo ma siya ma thyakile. ‘Xihlovo’ i ndhawu yitsongo leyi nga ceriwa leswaku ku ta hlengeletana mati yo nwiwa lama humaka ehansi; kasi mutlhokovetseri u tiyisisa leswaku vanhu lava a tlhokovetselaka hi vona a va nge he tlheleli endzhaku hikuva va sukile va holovile na vanhu lava faneleke ku va pfuna kumbe ku hanyisana na vona eka minhlangano leyi va sukeke eka yona.

 

44 • Hi ndzimana yo hetelela mutlhokovetseri u tsundzuxa vanhu leswaku a va titolovete ku tiyisela no tshama eka nhlangano wun’we. A swi laveki leswaku va lan’wa hikuva hi rin’wana ra masiku va ta tsundzuka ku tlhelela endzhaku. 6.5 Tithekiniki leti tirhisiweke Yelaniso wa mimpfumawulo: Eka ndzimana ya 1 eka mintila ya 6-7 ku na marito ‘landzelela’ na ‘handzela’ lama humelerisaka yelaniso wa mimpfumawulo. Yelaniso lowu wu pfuna leswaku vahlayi va vona laha ntshikelelo wu nga kona. Laha mutlhokovetseri u lava leswaku vahlayi va twisisa swivangelo na swikongomelo leswi endlaka leswaku vanhu lava va nghenela minhlangano yo hambanahambana. Ntlhaviketo: Eka ndzimana ya 4 mintila ya 23 na 24 mutlhokovetseri u tirhisile ‘Ngopfungopfu loko a suka a dungile xihlovo’ na ‘U dungile xihlovo u rivala siku ra mundzuku’. Matirhiselo lawa ya kombisa ntlhaviketo hikuva mhaka ya ku onha ka vanhu lomu va humaka kona yi humela erivaleni na ku hetisisiwa eka ntila lowu landzeleka. Laha swi twala mutlhokovetseri a ri eku tsundzuxeni ka vanhu lava. 6.6 Migingiriko 6.6.1 Xivutiso xa xitsalwana Mutlhokovetseri u vile na vutlharhi na vuswikoti ku paluxa hungu ra yena eka xitlhokovetselo lexi nga laha henhla. Kanela ntiyiso wa mhaka leyi u ri karhi u kongomisa eka matirhiselo ya yena ya swivulavulelo eka mintila ya 11, 13, 14, 16, 23 na 25. [10] 6.6.2 Swivutiso swa ximbangu (a) Nyika nkomiso wa xitlhokovetselo lexi. (2) (b) Hi wihi ntila eka xitlhokovetselo lowu vulaka leswaku van’wana lava ngheneleke swa tipolitiki a va endli leswinene? (1) (c) Hlawula nhlamulo leyi nga yona eka leti nga laha hansi. Loko mutlhokovetseri eka ntila wa 19 a ku: ‘…na leti a ta ha lava ku dyela’, u vula leswaku vanhu a va ha lava … A ku tiehleketa. B vukorhokeri. C ku vuyeriwa. D ntiyiso ntsena. (1) (d) Kombisa hilaha mutlhokovetseri a tirhiseke ririmi hakona na hilaha a humeleriseke hakona nhlamuselo ya ntila wa 15 lowu nge: ‘Ivi mabofu ma ku hi le ndzhaku hi kwala!’ (3) (e) Hlamusela leswi mutlhokovetseri a vulaka swona hi ntila wa 24 lowu nge: ‘U dungile xihlovo u rivala siku ra mundzuku.’ (1) (f) U nga va tsundzuxa yini vanhu lava ku tlhokovetseriwaka hi vona mayelana na endlelo ra vona ra swilo eka xitlhovetselo lexi? (2)

 

45 6.6.3 TINHLAMULO XITSALWANA Mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa vutlhari na vutshila ku paluxa hungu ra xitlhokovetselo lexi. Leswi swi tiyisisiwa hi ku va a tirhisile swivulavulelo swo hambanahambana ku humelerisa mhaka ya vanhu lava nghenelaka swa tipolotiki hi xikongomelo xa ku lava mintirho kumbe ku tivuyerisa, loko swi sungula ku va tikela, va suka hindlela yo ka yi nga ri kahle eka minhlangano ya vona ya tipolotiki va ya tisungulela swiphatana swa vona. Hi xivulavulelo lexi nga eka ntila wa 11 lowu nge: ‘Loko va ha ri exitulwini va sengela enon’wini’ mutlhokovetseri u paluxa hungu ra leswaku loko se va kumile vurhangeri lebyi, va rivala ku tirhela vanhu lava va va hlawuleke, xa vona i ku titekela mali va dya va xurha na mindyangu ya vona. Mutlhokovetseri ematshan’weni yo vula leswaku loko se va hlangana na ku tikeriwa eka minhlangano leyi va yi hlawuleke vo baleka, u tirhisile xivulavulelo eka mintila ya 13 na 14 laha a nge ‘va pana sikisi’. Ku ‘pana sikisi’ i ku baleka. Hi xivulavulelo lexi mutlhokovetseri u hlamusela leswaku loko swi nga ha fambi kahle eka minhlangano leyi va nga nghena eka yona va baleka va ya tisungulela minhlangano ya vona. Ku ya emahlweni, mutlhokovetseri eka xivulavulelo lexi nga eka ntila wa 16 lowu nge: ‘Ma ehleketa ku ya dyelavu le mahlweni’ u tirhisile xivulavulelo ‘ku ya dyelavu’. ‘Ku dyela’ swi vula ku va munhu a tshamela ku nyikiwa swo karhi leswi nga ta n’wi pfuna. Hi xivulavulelo lexi mutlhokovetseri u kombisa leswaku vanhu lava va ya va ya nghena eka minhlangano hi xikongomelo xo lava ku ya nyikiwa swo karhi leswi va nga ta tiphina hi swona. Eka ntila wa 23 lowu nge: ‘Ngopfungopfu loko u suka u dungile xihlovo’, mutlhokovetseri u tirhisile xivulavulelo ‘u dungile xihlovo’, laha ku ‘dunga xihlovo’ swi vulaka ku hakasela mati ya xihlovo hi xikongomelo xo ma siya ma thyakile leswaku van’wana va nga ha nwi. Hi xivulavulelo lexi mutlhokovetseri u kombisa leswaku van’wana va suka va onhile eka minhlangano leyi a va ri eka yona. Mutlhokovetseri eka ntila wa 25 lowu nge: ‘Ngopfungopfu loko u suke u lumile rintiho’ u tirhisile xivulavulelo xa ‘lumile rintiho’. ‘Ku luma rintiho’ i xivulavulelo lexi loko xi helerile xi vulaka ku luma rintiho ra muphameri, laha ku paluxiwaka mhaka ya xifuwo lexi lumaka voko ra munhu loyi a nga eku xi phameleni swakudya. Hindlela leyi mutlhokovetseri u humelerisa mhaka ya leswaku vanhu lava va suka va dyoherile vanhu lava a va va hlayisa eka minhlangano leyi a va ri eka yona. Ku ya hi nkanelo lowu, mutlhokovetseri u swi kotile ku tirhisa vutlhari na vutshila ku paluxa hungu ra xitlhokovetselo lexi. Leswi swi tiyisisiwa hi ku va a tirhisile swivulavulelo swo hambanahambana ku rungula mhaka ya vanhu lava nghenelaka swa tipolotiki hi xikongomelo xa ku lava mintirho kumbe ku tivuyerisa. [10] TINHLAMULO TA SWIVUTISO SWA XIMBANGU (a) Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi vanhu lava ngheneleke eka swa tipolitiki hi xikongomelo xo vuyeriwa, loko va nga swi kumi leswi a va lava swona va tisungulela swiphatana swa vona kutani loko swi nga va fambeli kahle va tsandzeka ku tlhelela endzhaku hikuva a va sukangi kahle.√√ (2) (b) ‘Mitirho ya vona ya vukanganyisi na vukungundzwana’./Ntila wa 10.√ (1) (c) ku vuyeriwa./C.√ (1)

 

46 (d) ‘Bofu’ i munhu loyi a nga voniki.√ Mutlhokovetseri u kombisa leswaku loko vanhu va suka va ya vumba minhlangano ku na lava va landzelelaka, va nga swi kotiki ku vona leswaku varhangeri lava va va landzelelaka a hi varhangeri va ntiyiso, hi lava va lavaka ku tihanyisa no tifumisa.√√ (3) (e) Mutlhokovetseri u hlamusela hi munhu wo karhi loyi a sukaka eka nhlangano a onherile vanhu kumbe ku va holovisa. Leswi swi endla leswaku a nga ha swi koti ku tlhelela a ya pfuneka kumbe ku amukeriwa.√ (1) (f) Ndzi nga va tsundzuxa leswaku loko va kumeka va ri eka minhlangano yo hambanahambana ya swa tipolotiki, a va tshame ndhawu yin’we va ta kota ku kuma ntokoto naswona loko va ri eka minhlangano leyi a va tirhe hi ntiyiso va tshika ku tifumisa.√√ (2) 7. I MAVALA MAN’WE – ME Mhinga 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Kasi u vindlavindlekela yini? U timbeyambeyela yini, wena Adamu? Loko ri xile dyambu, Hikokwalaho ka Eva? Xana wu kona nambu wo pfumala xilavi ke? Leswi loko u bobometa khuwana u ngo nwanyana u diba ke? Hikokwalaho ka xilavinyana lexi! Lexi u nga xi tsavulaka u tlhela u ya emahlweni u nwa mati u timula torha? Ina, hi swona loyi u tshwukile ha n’wi vona, Ina, i kuwa ro tshwuka ka, u lava rona? U phasiwile bya xinyenyana evurimbeni bya nthabvu hi muhlovo ntsena? U yengiwile hi xivumbeko kumbexana? Leri rintiho a nga na ro’ u ri yini hi rona ke? Loyi u n’wi kampfunyaka u fela wo muhlovo wa ntima ntsena? Ina, a hi Mulungu, Kambe mafundzha be! Wa swi tiva leswaku vanhu i mavele. Se leswi Mulungu wa wena a nga na rintiho ke? Rintiho rakwe ri xungeta ku n’wi dlomutela etimbiteni ta khorho ya lava majasi. U ta ya hlawula wihi sweswi? Hikuva wena u lava lowo hetiseka evuton’wini, Hikuva wena u lava loyi a nga velekiwangiki eka leyi misava, Hikuva wena u ni ririmi ro gwanya ro ringa ri ringa na murhi wa mhamba leyikulu. Swi tivi wena makwerhu ke kusukela sweswi, Ku hava xivumbiwa xo tano la ka leyi misava, Handle ka xivumbiwa lexi nga tswariwangiki hi mana wa xona. U lava ku kala u kolwa hi ya k’oxa? Mbewu ya wena yo khwengeriwa ehansi bi, handle ka nhloko ya mhamba leyi!

 

47 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 Xikulu makwerhu i ku hanyisana, Xikulu n’wana manana i ku akisana, Xikulu wa ka hina i ku tiyiselana. Xa hombe i ku aka muti, Bya phuphu yo seleteriwa hi semendhe ya PPC, Wu tiya wu ku njara! Kasi a wu swi tivi wena? Leswaku vavasati i mavala ya swimbyanyana, I mavala ya mfutsu, I mavala man’we? Dyondza ku enetiseka hi leswi swi baka mombo wa wena hi xiviri. Amukela! Tiyisela! Rhurisa moya! Hikuva leswi wena u swi nyenyaka van’wana va wa va pfuka ku swi ovelela. Va nyenya leswi u swi belaka mandla, Hikuva i mavala man’we! 7.1 Nhlamuselo ya xitlhokovetselo Xitlhokovetselo lexi xi vulavula hi wanuna loyi a lavaka ku tshika nsati wa yena a lava ku teka un’wana loyi a nga tshwuka na ku vumbeka kahle ku tlula loyi a nga na yena. Mutlhokovetseri u tsundzuxa wanuna loyi leswaku vavasati hinkwavo va fana, a nga kona wansati wo pfumala xihoxo kambe xikulu i ku aka muti, kutani a dyondze ku tiyisela. 7.2 Nkongomelo Ku hava munhu wo pfumala xihoxo evuton’wini. 7.3.Tinhlamuselo ta marito yo tika RITO NHLAMUSELO Vindlavindleka Ku va munhu a ya hala na hala a nga tivi leswi a faneleke ku endla swona. Timbeyambeya Ku rila u ri karhi u tiwisela ehansi. Xilavi Nchumu wutsongo lowu wu nga tikombiki leswaku wu vumbiwile hi yini naswona wu tala ku kumeka eka swihalaki. Wu endla leswaku xihalaki xa kona xi vonaka xi nga basangi kahle. Bobometa Ku nghenisa xibye xo ka hi xona endzeni ka mati. Khuwana Mbita leyi ku rhwariwaka mati kumbe byalwa hi yona. Vurimba Mafi ya nsinya lama swekiwaka leswaku ya endla nchumu wo namarhela lowu tirhisiwaka ku phasa swinyenyana. Xungeta Ku chavisa munhu hi nchumu wo karhi kambe u nga si wu endla. Gwanya Ku tsindziyela kumbe ku tlanyala. Mhamba Gandzelo ra Xintu. Phuphu Mhandzi leyi dzimiwaka ehansi kutani yi khumba lwangu leswaku yi ta tiyisa yindlu.

Download the Poetry: Tsima Ra Vutlhokovetseri Xitsonga Grade 12: Mind the Gap Guide

 JOIN OUR TELEGRAM CHANNEL. CLICK HERE